Xavier Baylac (1971, Paris), Etxarri zentroko zuzendaria da. Gizarte-langileen formazioan berezitua den ikastetxeak KILT proiektuan parte hartu du, Euskal kultur erakundearekin batera. Europa mailan esperimentatua den programa horrek, gizarte-ekintzan orain arte ahantzia izan den paradigma kulturala muineratu nahi du, zailtasunetan diren pertsonen esku-hartzea osoagoa izateko xedez.
Burasoak txoko honetakoak izanki, baina Parisen bizi, zein kulturan murgildua izan zara?
Kultura biziki aniztuan, aukera paregabea dena, baita 1970 hamarkadan, zeinetan izpirituak zabalik ziren. Lagunen etxeko krakada mendazko tea izan zitekeen, edo opil bretoia, bakoitzaren kulturaren arabera; horri esker, "ni" ez zen guziari kurios egon izan naiz. Aita Pirinio Garaietakoa zen, ama Euskal Herrikoa, baina jatorrizko kulturan baino, liburu- eta museo-kulturan ginen gehiago zentratuak. Etxean, Télérama bazen, Le Nouvel Observateur, eta erakustokietara joan behar zen asteburuetan, bestela ez omen ginen handituko! Burasoek ez zuten ikasketarik egin, horrela dira intelektualki eraiki, eta horrek ditu bideratu erratera ez zela egun onik burutzen zerbait irakurri gabe. Nihaurrek ere, ez nekike irakurri gabe bizitzen, gaur egun.
Amak euskararekiko harremanik ukan ote du?
Ez, batere. Uste dut amamak hitz batzuk erraten zizkidala ttipitan, baina ez nau hala markatu. Nahiz-eta, oporretan honara jiten ginelarik, gauza batzuez bustitzen ginen. Nihaurrek, bertze hizkuntzak ikasi ditut, baina ez euskara.
Zure lagunen kultura desberdinetan, errotzearen galdera argia ote zen, haien baitan?
Aldakorra zen biziki. Pentsatzen dut jatorri batera itzularazten duen kultura baten bilatzea, puntu franko berria dela. Garaian, bereziki aske izateko gogoa genuen: interesatzen zitzaiguna hartzen genuen, eta mistotasunak elementu nahiko harrigarriak ekoizten zituen. Aldi berean, gaur baino debeku handiagokoak genituen, baina bertzearekiko harremanetan, sinpletasun gehiago bazen. Ez nuen sendi komunitateen afirmazio ezkorrik, adibidez. Alta, komunitateak zentzua dauka, interesa eta historia partekatzen duen espazioa da, eta biziki interesgarria da, salbu postura defentsiboan dagoelarik. Hor, elkarbizitzarako, zailagoa da.
Nolaz dago aldaketa hori, zure iduriko?
Egoismo eta indibidualismo gehiagogatik, menturaz. Bizimolde uniformizatua, zeinetan bakoitza bilaketa materiala baten gibeletik doan. Hor, bertzearekiko harremana ez da gehiago bera. Gaur egun, paradigma horretatik ateratzen saiatzen gara, baina dogma bat proposatzen badugu bertze baten partez, ez da, hori ere, ibiliko. Askatasun-baieztapenaren aitzakiz, bakoitzak bere diktata inposatzen dio bertzeari. Berriki gertatutakoek egin dute adierazpen-askatasuna funtsezkoa dela, ados ; ironia, umorea, karikatura beharrezkoak dira, baina zein heinetaraino gara gai tolerentzia eta errespetu minimo batez egiteko? Bestela, erran nahiko luke gure sistema inposatzen dugula. Paradoxak ahantzi gabe: gaur egun Charlie defenditzen dutenek, Patrick Timsit umorista gaitzetsi zuten berdinak dira, horrek haur trisomiko batez egin baitzuen esketxa. Horrek nau erranarazten paradigma aldatzea biziki konplikatua dela.
Zure ingurune profesionalean, fenomeno hori bekoz beko dukezu...
Formazioaren helburua bera, jendea bestelakotzea da, nahi duen estatu batera pasa dadin. Ontsalaz, hautuz beharko lukete hor izan. Beren proiektu pertsonala errespetatzen dugu, baina, hala ere, lanbide batean ditugu formatzen; erran nahi baita konpetentzia-balezta bat ematen diegula, baitezpada ongi ibiltzen ez den ingurune batean: diru- ala ideia-mailan, gizarte-ekintzak zailtasunak ditu jendartearen eboluzio arras bizkorra segitzeko. Zentzua ukaiteko, gizarte-langileak egokitu behar du laguntzen duen pertsona bakoitzari... Baina dauden sistemak eta zerbiztu-egoerak, laguntza uniformizatu batera bideratzen dute, kasik aldi oro. Hori da zailena, gaurko egunean: nola, sistema horren baitan, lortu ideia berrien ekarraraztea, apurka-apurka, erakundeek ere beren lerroak alda ditzaten... Jakinez, gainera, ikasleek dutela balorizatu behar den ideia- eta energia-kapitala. Erran nezake pasaia-memento batean gaudela, gu ere. Ikusiko dugu nola egin espazioak elkarrarazteko.
KILT proiektuak, paradigma kultural garrantzitsua dakar...
Premiatsua, erran nezake.
…baina nolaz ahantzia izan da, gizarte-ekintzaren ingurunean?
Laukika ari ginen lanean. Fase batean ginen non jendea katalogatua zen. Hori egia izan daiteke, gaurko egunean ere. Baina ez du elementu jakin batek pertsona bat bere osotasunean ezaugarritzen, nahiz-eta elementu horrek pertsona osasun- eta gizarte-hauskortasun batean utzi. Adibidez, Alzheimerrak jo pertsona bat lagunduko dugu eritasun horrengatik. Baina ez du gauza horrek soilik ezaugarritzen: eri izan aitzin, norbait izana da. Jatorriak ditu, behar bada urte batzuk atzerrian igaro ditu, lan egin du... Bere kultura eraiki du, bere identitatea, bizitza osoan egin izan dituen hautuetan zehar. Horrez gain, gaurko egunean, eri da. Horrek guziak gaitu pertsona baten berezitasunera eramaten, eta arlo hori da biziki guti landua izan, gizarte-langileen formazioaren baitan.
Zer ekarpen du, gizarte-langile batendako, laguntzen duen pertsonaren identitatea hobeki hautemateak?
Bere laguntza soilik ibiliko da pertsonarekiko harreman hurbilean jartzeko borondatea eta nahikeria baldin badu, eta uzten baldin badu nahi duena erraten haren buruaz. Horrela, nik uste saihets ditzakegun erantzun prefabrikatuak. Gure ikasleak, ikastaroetan gertatu dira zahar-etxe batzuetan, zeinetan langileria galdua zen, hitz egiten ez zuten adineko pertsona zenbaitekin. Eta, egun batez, norbait euskaraz hasi zaie. Adineko jendeak askatzeko ondorioa ukan du horrek. Formazio-zentroan, ikusi dugu zerbait huts egina genuela, arlo horretan.
Alta, gizarte-langilearentzat, aterabidea ez da euskaraz mintzatzeari mugatzen: hizkuntza hartu behar da pertsona baten identitatearen elementutzat, erran nahi baita dagoen bezala eraiki den osotasun horretan. Horrek gaitu eraman paradigma hori kontuan hartzera KILT proiektuan. Eta ohartu gara ez genuela, gure ikastetxeetan, elementu hori lantzen: formazio-sistema baten erreprodukzioan gaude. Alabaina gizarte-langileek konpetentziak ukan behar dituztela, baina ez badiegu bertzeaz kurios izateko gaitasunik ekartzen, bidearen erdia baizik ez dugu eginen, eta utziko dugu lagundu beharreko pertsonen hondatzea elikatzen.
KILTen esperimentazioan erabili filosofia, ikasleak norberaren baitan murgilaraztea izan da...
Bertzeari kasu egin diezaiogun, hura denari gauden kurios... Baina horretarako, lan hori ene baitan dut egin behar lehenik! Zein dira nire finkalekuak, zer dut bertzeari emateko, zer du hark niretzat? Bertzearen deskubritzean gaude hor, harremana eraikitzean bezainbat. Hori sendo gera dadin, lehenik ene burua dut ahal bezain ongi ezagutu behar, bere konplexutasun guzian. Bertzearekiko ibilbide intelektuala ulerturik ere, ene irudikapenetan finkaturik baldin banago, zerbait ez da ibiliko. Bertze gisan erranik, pertsona batek bertzea aurki dezan, bere buruaren ezagutza du egin behar lehenik.
Baina norberak ez du baitezpada beti gogorik, edota astirik, bere buruan murgiltzeko, edo bertzea ezagutzeko...
Halaber, hori da errealitatea. Erdibide zuzena da aurkitu behar, egiteko molde baten sistematizazioaren eta bertzearen ezagutzaren artean. Egoitza batzuetan, garbiketa, pazienteka hamar minutukoa da. Baina behar bada, entsea gaitezke pentsatzera, espazio behartu horretan ere, erabil dezakedan sargune bat badudala. Eta, horretarako, norberak bere buruaz argi izan behar du. Beraz, ez da KILT asmakizun handia, baina bada eboluzio bat.
Esperimentazioari nola ihardetsi diote ikasleek?
Ulertu dudanez, halako choc bat ukan dute. Begirada aldatzera bideratuak izan dira, eta ohartu ere dira beren egunerokotasuna nola eraikia duten. Hor, pentsa dezakegu batzuetan urrun gaudela gure hautuetatik, idealetatik, ametsetatik. Eta behar bada, bizpahiru elementu aldatu beharko liratekeela, gu hobeki izateko. Garapen pertsonalerako tresna bezala izan da, entzute eta arreta bereziarekin.
Zer dakar KILTek Etcharry bezalako ikastetxeari?
Gu gauden lurraldearekiko lotura kontzientea. Lehenago, saiatu izan gara kolorea ematen Frantzia osoan berdina den formazio bati; baina oraingoan, interes-bateratze batera hel gaitezke, gizarte-langilearen eremuko galderek ere lurraldearen garapen iraunkorra baimen dezaten. Edo, gutienez, lurralde baten baitan, batzuen eta bertzeen arteko harremanei, zentzu bat ematen saia gaitezen.
Hor, Belen Uranga soziolinguistaren tesiatik ez gabiltza urrun: ez da garapen iraunkor osorik, hizkuntzaren eta kulturaren paradigma kontuan hartu gabe...
Garapen iraunkorraren bortz xedeetan, bat da gizaki guzien loratzea, hizkuntzatik eta kulturatik pasatzen dena. Garapen iraunkorra interesgarriagoa zait gizakiaren loratze ikuspuntutik heldurik, berotze klimatikotik baino, adibidez. Zintzoa izateko, zailtasunak ditut bankisa salbatzera joateko %200 motibatua izateko. Badakit garrantzitsua dela, baina urrun da. Kasu egiten saiatzen naiz, baina lehenik ene egunerokotasunean loratuz. Garapen iraunkor-prozesu batean, norbera ezin baldin bada hobeki bizi, berak nahi duen gisan, ez da kohesiorik izanen.
KILT proiektua hein europearrean finkatu da: nola lotu da herri desberdinetako bertze kideekiko harremana?
Biziki ongi. Bakoitzak bere problematikak zituen. Eskoziarrak eta katalanak, etorkinen harreran zentratuak ziren, horien osasun- eta gizarte-hauskortasunarekin. Konparazione, eritasun biziki larriak aitorrezinak dira populazio horien kultura kolektiboetan, eta horrek, oraindik bertze zentzu bat ematen dio bertzea ulertu eta ezagutzeari, egoeraren urgentzian eta larritasunean. Italiarrak, berriz, gizarte-inklusioan zeuden, Boloniako presondegiko adibidearekin: barne horretan, 160 nazionalitate desberdin daude. Eslobakiarrak, Rom populakuntzan ziren zentratuak. Hor ere, istorio bitxia: bertako kolektibitate batzuek pentsatu dute Rom komunitate batzuk ezin zirela, dagoeneko, urik eta argindarrik gabe bizi beren kanpamentuetan. Ondorioz, bertako autoritateek erabaki dute gai gogorrezko herrixka batzuk eraikitzea, etxetxoekin-eta, akanpamentuen ondoan. Salbu, herrixkak burutu eta inauguratu bezain fite, Romek bipildu dituztela beren akanpamentua hobetzeko. Bertako gizarte-langileek eta politikariek, pentsatu dute dimentsioren bat huts egina zutela beren koadro profesionalean. Testuinguru eta jokadura desberdin horiek digute bidexka komuna baimendu, KILTen baitan. Lotzen gintuen helburuaz gain, prozesua ere biziki aberasgarria izan da, guhaur gure euskarriaren lehen objektuak izanik. Gainera, ez genuen hizkuntza komun bakarra, baina komunikatzea lortu dugu, eta elkar deskubritzea ere. Nahiz-eta, horretarako, denbora behar den.
Preseski: entsegu horretatik landa, nola egin proiektu hori bakoitzaren errealitatean gauzatzeko?
Galdera erabakigarri hori dugu aitzinean, hemendik aitzina: nola eman ahalak, KILTen bizi izan dugun hori gure eredu-aldaketa bilaka dadin? Eta ez naiz baitezpada diru-kontuetaz ari, baizik-eta zentzu-istorioaz.
Horretan sinesten duzu?
Inozientzia apur bat atxikitzearen beharra badut nik, konbentzimendua ukaiteko, eta arrisku-hartze minimo baten asumitzeko. Estrategia-kontua da, eta ikusi, bidearen puntan, irabazte kolektiboa dagoela: balore-atzartze horrek, KILTen mahai-inguruan aipatua izan beharko du. Gutienez bizpahiru baldin bagara inteligentzia hori aplikatzeko gure egunerokotasunean, erakuste-ondorio handiagoa ukanen du. Bereziki bertze eragile batzuengan, Akitaniako Eskualdea edo Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Orokorrarengan. Kolektibitate horiek berek digute eskatzen proiektuak muntatzea, diferentzia ekoiztea, gauzak aldaraztea; baina hor dagoari kanta emateko mementoan, erraten digute horrek beren konpetentziak gainditzen dituela. Egiten uzten bagintuzte, edo – oraindik hobeki – elkarrekin ari bagina lanean, gizarte-ekintzan bertze ondorioak lirateke. Hor, jokoan ematen dugu efizientzia ekoiztea, molde partekatu eta progresiboan.
