Peio Berhokoirigoin (1956, Gamarte, Baxenabarre) figura ezaguna da euskal antzerki herrikoian. Aspaldi hasi zen taulagaineratzen, karrika ahantzi gabe. Iduzkilore taldearekin, Telesforo ez da Bogart pieza eman dute 2016ko abenduan, lehen aldiz: programatuak zituzten 12 emanaldiei, lau gehitu zaizkie jadanik...
Zure haur denborako Garazin, eskolan euskara debekatua...
Hala zen, bai! Bi jarrera klase baziren haurren artean: euskaraz segitzen zutenak, eta beren denbora belauniko pasatzen zutenak zoko batean, edo frantsesez aritzen zirenak, xintxo-xintxo... Bon, ez dut nik anitz obeditu, euskara ama-hizkuntza baikenuen, eta etxean hala bizi ginen osoki!
Garaiko antzerki-giroan, erreinta-erreintsen eskarniatzen aritzen ote zineten?
Horrelakorik ez, baina egia da antzerkia gauza inportantea zela. Amak biziki maite zuen ikustera joatea: Donibane Garazin, baziren Ugutz, Mixel Brust... bezalakoak, pasatzen zirenak. Hamar bat urtetan, han nintzen, eta berehala zait antzerkia gustatu, amari esker: garaiko antzerkilarien miresten goizik hasi nintzen.
Zer antzerki-klase ziren?
Klasikoak: Matalas, Herriko Bozak... Piarres Larzabal eta Telesforo Monzonenak, geroxeago jin zen Daniel Landart. Vauban gelan ematen ziren, ederrenetarikoa zen.
Nork antolatzen zituen?
Ez naiz batere oroit. Baina kristoren jendea zen: 500 toki ziren, eta gela mukurru betea. Jendea goizik jina, leku hoberenen ukaiteko! Berant aire jiten zena, maiz ez zen sartzen ahal, toki eskasian!
Halako zaletasuna, ez da zerutik heldu...
Ez zen telebistarik: batzuek kirola maite zuten, besteek antzerkia... Amak gaitu pusatu, funtsean, antzerkilari izatera. Mixel, anaia, Hiruak Bat taldean hasi zen 18 urtetan: Ainhiza-Monjolose, Gamarte eta Lakarrako gazteek zuten osatzen. Ni hor laguntzaile hasi nintzen 16 urtetan, eta ufatzaile, berriz, 17 urtetan; lehen rola, 18 urtetan nik ere.
Progresio hori, araua zen? Ez zinen berehala antzerkilari hasten ahal?
Naturalki egiten zen, poliki-poliki barneratzen zinen giroan, beti-eta ardura gehiagorekin adina joan ahala. Ufatzaile izatea bereziki interesgarria zen, alegia deusez antzerki-piezan sakonago sartzen baitzinen, oraino gustu gehiago harrapatzen bidean, eta laguntza ederra ekartzen, ziloak usu gertatzen baitziren! Neskak haatik, lehenago hasten ziren antzerkilari: 15 urtetakoak baziren, beti eskas izanki. Daniel Landart zen taula-zuzendari, eta harekin, bi zangoak antzerkian sartu nituen... Bai ala ez izan zen eman genuen haren lehen obra, Donibane Garazin, eta ondotik herri anitzetan. Talde franko bazen, eta denek bazuten arrakasta.
Nondik sortzen zen hainbertze talde?
Garazin, Oztibarren, Irisarrin, Alduden, gu... Hazparnen Bordaxuri berantxago... Dozena bat ziren orotara, hartzaile anitz bazen. Zaletasun hori nondik, ez da azalpen ikaragarririk: lagun taldeak ginen elkarretaratzen, eta konplize-giro orokorra ematen zuen horrek, bai gure artean, bai antzerki-geletan ikusleekin.
Barnealdeko zonak aipatu dituzu, batez ere Garazi: ihauteri lurralde famatua, horrek ere bazukeen bere eragina antzerki-kultura giroan, ez?
Egia da, eta ukaezina, ihauteriak bere ekarpena egin duela: karrikako antzerkia da. Maleruski, ez dut Garaziko kabalkada bizi ahal izan, 18 urtetan sortetxetik joana bainintzen. Baina Uztaritzen, 25 urtez egin ditut ihauteriak, astearte gizenez, Zan Pantzarren jujamendua plazaratzen genuela. Funtsean, badu 25 urte ere Arruntza auzoko Olentzero naizela, eta karrikara ateratzen gara eskola publiko elebiduneko haur, erakasle eta burasoekin, musikariekin, kantariekin... etxez etxe ibiltzeko. Alegia deus ez, kultura batean bainarazten dituzu haurrak, eta geroari begira, giro bat itzulikarazten da hor. Gazteen segidari pentsatzea biziki-biziki inportantea baita: lekukoaren pasatzen jakitea. Hala gertatu da Uztaritzen.
Hala ere, izan da garai bat non antzerkiak, orokorki, beheiti egin duen...
Ihauteriak gehixago atxiki direla, oro-har, erran nezake: errexagoak dira antolatzeko, partikulazki Zan Pantzarren auziaren inguruan direlarik. Hilabete batez presta dezakezu xarmanteko gauza. Taulagaineko antzerkian, egia da taldeak desagertuz joan direla: gure garaian dotzena baginen ere, gazte-taldeak bizpahirura heldu dira, gaurko egunean berriz goiti, ez dena batere gaizki. Iduzkilore bezalako taldeak, helduek osaturik, guti gara: pare bat Iparraldean, ez biziki gehiago. Talde amateurren kezka zer da? Taula-zuzendarien beharra dutela: profesionalez aparte, ez da atzematen. Horrek badu kostu bat, logikoa den bezala, eta lehen baino denbora gehiago emanen da pieza baten lantzen: bospasei hilabeteetatik, bederatzi hilabetera pasatu ohi da orain. Gaurko sistemak baditu bere alde on eta txarrak. Gutiago gara gaur, garaian Bordaxuri eta Xirrixti Mirrixti halako konkurrentzia batean zirelarik: ez zen egiazkoa, baina erreferentzia bikoitza hori motorra zen, elkarrengandik ere ikasten zen, ideiak hartzen. Behar bada giro hori da gehienik falta gaur...
Eta idazleak, beti xuhur aire izan dira, ez?
Xuhur, baina aski emankorrak: Larzabal biziki, Monzon, Landart... Horien antzerkiekin ari ginen, ez genuen Hegoaldearekin harreman izpirik. Antzerki batzuk bi aldiz eman izan ditut... Eta jakin ezazu beste taldeetan ere hala zela! Baina antzerki batzuek beti funtzionatzen dute, horregatik dira klasikoak; ekarpen handia egin dute, eta horregatik ere inportantea zait idazle horien omenaldietan parte-hartzea, horien obrak ezagunak gelditzeko. Ondotik, agertu ziren Antton Luku, Pantzo Hirigarai, Mattin Irigoien: idazle berriak, aski diferenteak elkarretatik, baina gazteekin anitz arizan direnak, gaitzeko kalitatez, eta beharrik!
Baina gazteek ere, beti idazle baten beharra izan dute?
Beti, bai: zinez gutitan dira hauteman berek idatzi piezak. Salbu ihauterietan, hor usu moldatu izan baitira beren artean, auzi eta horrelakoen izkiriatzeko. Baina taulagaineko antzerki-idazleak eskas dira, argiki: ez zait lan sinplea, trebetasun bat galdegiten du, menturatzea ere bai. Azken urteetan, Hegoaldeko idazleengana joaten da, nahiz-eta han ez izan halako antzerki-kulturarik. Hala egin dugu Telesforo ez da Bogart gure azken lanarendako: Xabier Mendigurenek idatzia zuen, baina ez zen sekulan emana izan.
Nahiz-eta saristatua izan...
Bitxi da, bai: 2003an Kutxa saria irabazia, eta armairu zokoan egona geroztik. Sinbolika ederra da Iparraldeko talde batek hartzea, nahiz-eta ez ginen denak ados taldean...
Zergatik ote?
Aski irakurzaila zen, eta ez hemengo ikusleentzat destinatua. Ageri zen hiritar batek egina zela, sentitzen zen kutsu urbano hori: autoen azantza, kea, night-clubak... hautematen ziren. Ongarri usain guti, alo! (irriak) Baina gure xedea izan da beti antzerki desberdina ematea: Iduzkilore izeneko dramatik hasi ginen, gero Hazparneko Anderea komedia, eta hor, zinez beste zerbait nahi genuen. Ikusiz lehen emanaldiak zer utzi duen, uste dut zerbait kausitu dugula...
Zertan da diferentea?
Jadanik, Casablanca filmarekin badu harreman zuzena: Hegoaldean denek ezagutzen badute ere, hemen jende gutik. Baina horrek ez du trabatzen gure antzerkia ulertzeko. Gero, hiru istorio besarkatzen dira batean, eta lehen aldia da horrelako konplexutasunean sartzen garela: antzerki talde baten istoria bada, komikoa dena; Casablanca filmaren zati zenbait berriz hartuak, eta azkenik, Bigarren Mundu Gerla denboran, euskal errefuxiatu batzuek Alsina itsasontzian nola ihes egin zuten, Telesforo eta Josefa Monzon barnean zirela! Xabier Mendigurenek biziki abilki josi du hori guzia, eta Inazio Tolosa gure taula-zuzendariak zinez argi zuen nora joan nahi zuen. Hamar jokolariondako, desafio ederra izan da hori lortzea: pasaia batzuetan plazer hartzen genuen, haatik beste batzuk aski dorpeak ziren... Lehen emanaldiaren bezperan aski zaintsu ziren bazterrak, baina gainditu dugu!
Moldaketak egin dituzue testuan, ororen buru?
Hitanoa sartu dugu, eta laburtu: bi orenetatik, oren bat eta hogeiera. Aldiz, bost jokolarirendako idatzia izana bazen ere, Inazio Tolosak hamarrendako moldatu du.
Ikusiz Hazparneko Anderea komediaren arrakasta, presio zerbait bazenuten horrekiko?
Egia da 23 aldiz eman dugula! Baina ororen buru, horrelako arrakastak publikoa bermatzen du, ondoko piezendako ere bai.
Konparatzeko, gazte denboran gehienik zenbat aldiz eman ohi zenuten antzezlan bat?
Hamabost aldiz, gehienik. Gero, Xirrixti-Mirristi gerrenean plat 30 bat aldiz eman zen; komedia, hori ere.
Komediak, jende gehiago erakartzen... Ez duzue, beraz, tentaziorik ukan hori baizik ez egiteko?
Erran dut lehen oraingoan zerbait desberdina nahi genuela, eta nik uste Iduzkilore taldearen ezaugarri bat izatea nahi dugula: aniztasun horrekin, sorpresaz hartzea ikuslea, horren jakinmina bizi-bizia atxikitzeko, baita taldearen dinamika. Uste dut jendeak konfiantza egiten digula, eta publiko bat badugula. Biziki maite dut, emanaldien ondotik, ikusleria nola egoten den gurekin gustu-gustuan kalakan, irriz: ez da batere distantziarik, eta giro hori eskas izaten da gaur egungo kultura munduan.
Zer pentsatzen dute horretaz zuen zuzendari izan diren profesionalek?
Badakit Ander Lipus harriturik egon zela, ikusiz Hazparneko Anderearekin gelak nola betetzen genituen! Berak erraten zuen haiek 50 jende, batzuetan 30 izaten zituztela han emanaldika... Eta guk, aldi oro, 200 inguru! Baina guhaurek ere ikusi dugu ez dela batere antzerki-kulturarik Hegoaldean. Bereziki Gipuzkoan, bertsolaritzak baitu jendea mugiarazten. Azpeitiako antzerki lehiaketak baizik ez du publikoa ekarrarazten...
1983an, hango gizonezko jokalaririk hoberenaren saria ukan zenuen... Esperientziarik aski bazenuke zuk, taula zuzendari izateko...
Galdegina izan zait, beste antzezlan batendako. Edo pentsatua izan ere da Maialen Fauthoux eta biek elkarlan bat egitea... Baina Manex Fuchs eta Ander Lipusen ondotik pasatzea, kristoren desafioa da! Nahiago izan dugu diru pixka bat ezarri, eta Inazio Tolosaren esku utzi zuzendaritza. Ez gabiltza diru-zama alimaleetan: 15.000 eta 20.000 euroren artean, urte bat eta erdiz, dena barne (teknika, taula-zuzendaria, materiala...).
Gazte batzuendako, alimaleko suma da hori...
Hala da, eta guk ere, EKE eta Hameka egiturek proposatu lehiaketa irabazirik ere ukan dugu diru pixka bat gehiago. Gero, badakit Pantzo Hirigaraik bere idazlanen zuzendaritza eskaintzen duela, Irisarrin Jean-Pierre Indaburu aritzen dela, Alduden Jean-Louis Negelua... Lehengo sistemak badu oraino ekarpen, batez ere gazteekin.
Antzerki herrikoiak, egituratua izan gabe, irauten ahal ote du?
Uste dut baietz, transmisioa ardatz hartzeko baldintzan. Gure lehen lana, gazteei antzerki-gogoa ematea da, euskaraz, gure garaian Ugutz batek ematen ahal zigun bezala. Hori zen gure lehen eskola... eta ez genuen ezin egina ikusten. Badakit Manex Fuchs loriatzen zela Xirrixti-Mirrixti begiratzean... Gaurko antzerkilari gazteek ere gozatzen dute, eta gogoa emanen beren adinkideei, baita gottortzen ari diren haurrei ere. Ahantzi gabe Antton Lukuk egin duen lana lizeoan: ezinezkoa da hortik gazterik ez ateratzea geroan! Peko errekan izanak gara, baina baikor naiz.
Ez da sekula irudikatu, antzerkiarendako, bertsolaritzak fabrikatu ekosistema gisako bat?
Uste dut bazela jarraidura bat gure denboran, ihauteri eta taulagaineko antzerkiarekin osatzen zena. Gaurko egunean, Hegoaldean, ikastaroak antolatzen dira: Artedrama bezalako konpainia profesionala horretan ari da, eta badakit gazte anitzek segitzen dituztela. Lan sakona egiten da, eta hori dugu eskas Iparraldean, gaurko egunean.
Zer lantzea falta da?
Taula-zuzendaritza ikastea, oinarria bederen, pizuegi izan gabe. Hegoaldeko jendea balitzateke prest, eta hemen behar diren tresnak badira, ez direnak behar bada beti ontsa erabiliak. Gainera, zubilan interesgarria litzateke Hegoaldea eta Iparraldearen artean. Jakinez, jendea atzemanen litzatekeela jokolari izateko.
Eta dena egituratzen bada, eta diru-laguntzez hornitzen, zertan geldituko dira zirtzil-giro eta -filosofia?
Ez dut beldurrik zirtzilak hor izanen direla ondoko ihauterietan! Baina funtsezko galdera da hori, bai: zer heinetaraino diruztatu behar den antzerkia, eta kultura oro-har... Iduzkiloren, hautuak egiten ditugu, honenbesteko sumak ez gainditzeko. Diru-kopuru harrigarriak ikusten dira antzerki edo dantza-ikusgarri batzuendako... Ihauteriendako ere bai, funtsean! Kulturak herrikoia izan behar du, eta gauzak erran behar ditu, partikulazki gure kasuan, ikusiz euskarari zer ematen ahal dion antzerkiak, adibidez. Eskas dira memento batzuk, gauza horiek erregularki aipatzeko gu denen artean.
