Miren Artetxe Sarasola (1985, Hendaia, Lapurdi) filologoa da, eta soziolinguistikan ikerle. Bertsolari atipikoa ere bada, gaurko kanonetan behintzat. Gazteak, bertsoa, transmisioa eta nortasuna lotu nahi dituen bere tesia azaldu digu hemen. Bertsogintzako hainbat trabesa ahantzi gabe, Xilaba bezperan: emazteen toki zuhurra, eta txapelketaren itzal erraldoia.
Zerk ekarri zaitu bertsoaren mundura?
Arrazoia aski maskulinoa da: aita bertsozalea da, beren aita ere hala baitzen. Gure aitatxi gai-emaile eta epaile lanetan ibilitakoa zen, eta gure aita oroitzen da nola bertsoak entzuten egoten ziren biak, irrati ondoan. Nire oroitzapenak direlarik nola Hitzetik Hortzera begiratzen nuen aitarekin, edo autoan nola aritzen ginen puntuka. Beste aitatxi ere biziki bertsozalea da: berrogei silabako zortziko txikiak egiten ditu, eta biziki maite dut hori! Hendaiako bertso eskola sortu zelarik, aski naturala izan da ni han sartzea.
Bertso eskolaz zer oroitzapen duzu?
Sorpresak ditut gogoan, bereziki teknika-mailakoak. Gero, egia errateko, lagun arteko giroa, irriak dira. Amets, Sustrai, Xumai, Eneritz... horiek dira oroitzapenetan.
Nola ikusten zenituen Amets eta Sustrai, garaian?
Aski hurbilekoak. Ikastolan, adinaren tartea bazen, lagun desberdinak genituen, baina astelehenetan, bertso eskolan, elkarrekin egoten ginen. Konplizitate hori bazen une horretan, eta deus ez balitz bezala egiten genuen gainerateko denboran. Mutikoak ere ziren... Ez ginen elkarrekin pilotan ari, jolas garaian. Beti neska bakarra izatea bertso eskoletan: hori, bai, nire oroitzapenetan dela.
Oroitzapen txarra?
Ez, batere. Hala ere, kontziente nintzen haien gaietan kokatu behar nuela, baina hori bizi nuen pribilegioa bezala, nonbait. Geroago naiz ohartu ez zela baitezpada hala! Baina neska bakarrarena, bai: izan Oiartzungo ala Gasteizko bertso eskolan, hala zen. Denek uzten zuten, nik salbu.
Hala ere, ageriko bertsolaritzaren mundutik urrundu zara, zu ere, une batean...
Hamasei, hamazazpi urtetan, Xenpelar eta Lizardi sariketak irabazi nituen, eta horrek nik nahi baino oihartzun handiagoa ukan zuen: Amets eta Sustraitik landa, Iparraldeko bertsolari berria nintzen, gaztea, neska... Beltza izatea baizik ez zitzaidan eskas, afitxetan ezinhobea geratzeko! Ene buruaren baitan presioa sentitu nuen: kultura arloan jendea ezagutzen ari nintzen, nire autoestimua hor kokatzen hasten nintzen, eta beldurtu. Tranpa bat ikusten nuen, hor: bertsolari izatea, eta punto. Ez nuen horrelakorik nahi. Arazo bat nuen hor, eta Bartzelonara joan nintzen.
Zure burua bertsolari etiketan ez gakotzearren?
Ez zen hori bakarrik, baina gogoratzen naiz, hastapenean, lau hilabete baizik ez nituen iragan beharrak han, eta jendearen erreakzioa izan zen: “Zer, bertsoak hainbeste denboraz utziko dituzu?”. Eta, azkenean, hiru urtez egon naiz han, bertsolaritza faltan bota gabe. Behar bada beste batek ongi kudeatuko zuen hori guztia, baina nik, ez: distantzia hartu behar nuen.
Izpiritu nomada ere ba omen duzu...
Bai, ez dakit zergatik. Luzaz gabeziatzat hartu dut, baina orain, ez naiz horretan. Beti mugitzen naiz, bai.
Nahiz-eta, oraintxe zauden berriz ere bertsolaritzaren munduan...
Hamar urtez egon naiz Iparraldetik kanpo, eta nahi nuen berriz itzuli. Faltan botatzen nuen, eta zorretan ere sentitzen. Poliki-poliki berriz sartzen ari naiz hemengo errealitatean, baita bertsolaritzan. Bertso udalekuetan beti izan naiz, eta horrek lotura sendoa atxikarazi dit. Iparraldeko gazteak biziki motibatuak ikusten ditut, eta paralelismoa ere hor dago nik bizi izandakoarekiko: nahi dut hor izan, haien ondoan.
Eta ikerketa bat ere abiatu berria duzu, zure tesia izanen dena...
Bai, bertsolaritzaren transmisioaren eraginaz gazteen euskararen erabilpenean, eta, tartean, identitatearen kontua ere bada. Badu autobiografikotik: bertsolaritzari esker, ukan nuen, Iparraldean berean, giro bat, euskaraz eta euskal mundua bizitzeko. Euskaldun gisa, formazio handia izan da bertsolaritza: sekulako eragina ukan du nire bizitzan, eta ez nintzen berdina izanen, hori gabe. Banuen ideia hau: Iparraldea bezalako erdalguneetan, ez da euskaldun bizitzen ahal hautu kontzienterik egin gabe, edo ez baldin bada plataforma bat hori lagunduko duena. Bertso mundua, plataforma bikain gisa ikusi dut. Hori nuke erakutsi nahi: nola bertsoaren munduan egoteak laguntzen ahal zaituen euskaldun bizitzen, eta garatzen. Ikusten ditut euskaraz bizitzeko hautua egina duten gazteak, baina jakin nahi dut zer pasatzen den hor.
Lehen hilabeteetan, zer ikusi duzu?
Gauza ebidenteak, nonbait: bertso eskola da aisialdian euskaraz eskaintzen den gune bat. Beraz, zubilan bat egiten du ikastola bezalako toki formaletik lagunarteko gune informaletara. Gero, euskara lantzen da, aberasten, baina ez dut uste hori denik garrantzitsuena, baizik-eta lagunarteko harreman informalak lantzeak zer eragin duen euskara zureganatzean. Bertso eskola batean ez dira baitezpada bertsoagatik identifikatzen, baina bai bertan bizi dituzten une eta harremanengatik. Beste gogoeta batzuk, beste bizipen batzuk dituzte, eta horrek eragina baduke bertso eskolaz kanpoko hizkuntza-erabileran.
Hori duzu hipotesia nagusia?
Bai. Gero, ikusi behar dut identitate-garatzaile horiek zer elementu diren: bada bertsoa, ados; bada euskalduntasun deklaratua, ados. Horiez gain, hausnarketa-gunearena bada: bertso eskolako kideekin ez dira gainerateko lagunen arteko gai berdinak aipatzen. Eta bada konfiantza- eta afektibitate-maila aski altua.
Pertsonala, ala kolektiboa?
Biak: kolektiboan hasten da. Bertsolaritzak duen bat-batekotasunarekin, biluzten zara. Sortzen diren gaiekin ere, zure gogoeta askatzen duzu, eta onartua sentitzen zara: hor, konfiantza-giro biziki azkarra sortzen da. Esparru pertsonala eta kolektiboaren arteko joan-etorriak etengabekoak dira.
Hor, transmisioaren ikuspegi horizontalagoa dugu...
Bai, funtsezkoa dena, nire ustez. Paula Kasares ikerleak du bereziki ideia hori azpimarratu. Transmisioa ez da baitezpada bertikala, eta alde bakarrekoa: dakienak ez dakienari erakustea. Nire ikerketan, transmisio horizontalagoak nau bereziki interesatzen: gazteek beren artean zenbat transmitizten duten beren artean. Ez naiz baitezpada bertsoari buruzko ezagutzetaz ari, baina zaletasunaz, adibidez. Nire ustez, harreman hori maiz ahazten dugu. Beti ari gara zer eduki, zer balore transmitituko diegun gazteei, ohartu gabe haien artean etengabe horretan ari direla. Eta, behar bada, horrek du inpaktu gehien haiengan. Niretzat, hala izan da, hasteko. Noski, irakaslearen figura ere bada, eta, bertsotan, behintzat, ez badu talde-giro bat sortzen, transmisio horizontala hori bideratzen, bertso eskolak ez du funtzionatzen. Gazteek aipatu dizkidaten gogoeta, konfiantza eta bizipenak, taldean dira, haien artean.
Maisuaren figura kolokan ezartzen ari zara?
Ez, nik maisu anitz ukan dut: ezagutzak transmititzea garrantzitsua da, bertsotan egiteko. Baina bertsotan segitzeko, taldea beharrezkoa da, eta hori, irakasleak du bideratzen jakin behar. Nik uste bertso eskoletan aski intuitiboki egiten den: oro-har, irakasleek badakite talde bat motibaturik atxiki behar dutela. Gisa guztiz, bertsoak berez galdegiten du kolektibo bat: funtsezko baldintza bat da bere biziraupenerako.
Baina, ororen buru, bertsoak berak zer toki du?
Nire ustez, aitzakia da. Kasu: behar bada nik dut horrela bizi. Bertso eskolan, zaletasun bat da partekatua. Bertso-frikismo bat bada, baina horren aitzakian ditugun bizipenak, ez dira baitezpada zortziko txikiari lotuak. Aitzaki polita da bizi interesgarria ukaiteko. Bertsoak berez inplikatzen ditu harreman-klase horiek: bertso eskolatik bertso-topaketetara, topaketetatik txapelketa edo udalekuetara... Bertsoaren inguruan mundu bat badago ongi artikulatuta, eta harreman batzuk errezten ditu.
Hor, Jon Sarasuak aipu duen euskararen balio erantsi bete-betean gaude...
Dudarik gabe. Euskara anitzetan arduratik bizi dugu, kontzientziatik, militantziatik. Nerabezaroan, erdarak dena ekartzen ahal dizu: popa, punka, hard rocka, rapa... Hipster bat izan zaitezke frantsesez. Gure mundu-ikuskeran, euskarak anitzetan mugatzen gaitu. Bertsolaritzak, ate bat irekitzen dizu, aldi berean mundua begiratzeko, eta erdaraz ez duzuna sakontzeko. Euskarak ekartzen badizu hori, zure euskaltasunean haize freskoa sarrarazten duzu. Bertso eskolan, bertsolaritzari beste hainbat gauza lot dezakezu.
Zer gehiago txerta daike hor?
Bertsotan, aktualitateko gaiak heldu dira, iritzia, eztabaidak... Bertsoa bota duzu esku-artean zenuenarekin, bat-batean, baina ondotik, behar bada gaia sakondu nahiko duzu molde pertsonalagoan, bestaldirako. Bertso eskolan, taldean ere eztabaidatzen da gaietaz, argudioak bilatzen dira. Zure buruari eta besteei konfrontaturik, iritzi bat sortzen duzu. Gaztetxoek, gure garaian aipatzen ez ziren gauzak ere jorratzen dituzte: emozionalki nola sentitzen zaren mikro baten aitzinean, bertsolari gisa aurkeztu nahi duzunez publikoan... Zure identitate-garapenean, aberastasun bat ekartzen du. Ez da kasualitatea feminismoa hain garatua izatea bertso eskolan, adibidez.
Zer da, bertso eskoletan feminismoa kontzienteki landua?
Ez dut uste lehen aipatzen genuen transmisio bertikal horretan sartzen denik. Baina badakit bertso udalekuetako hezitzaileek beren baitan anitz garatua dutela, eta hortik, eskoletan ere garatzen da gaia, eta abar. Iparraldearen kasuan, neska anitz dira Etxepare lizeoko bertso eskolan, eta gaia biziki landua dute. Bertsolaritzan, emakume mugimendu bat ere elkartzen da gai horretaz hausnartzeko, eta horren eragina ere badator. Beraz, sistema guztiak egiten du lan daitezkeela bertsolaritzari hertsiki lotuak ez diren gai batzuk.
Nola ikusten duzu hori guztia?
Niretzat, gai nagusiak ditut gazteak eta bertsolaritza, eta genero ikuspegia: biziki interesgarriak dira. Oraingoz, aski ertzekoak dira, baina nire ustez, ondoko hogei urteetan muineko aldaketak ekarriko dituzten gaiak dira.
Generoarenak ere?
Aipatzen nuena: neska bakarra izatea bertso eskolan, pribilegioa zen, ados. Hemezortzi urtetan, nesken arteko lehen topaketak egin, eta ohartu naiz ez dutela baitezpada denek bizi pribilegio bezala, eta niretzat ere, ororen buru ez dela hala. Mutikoek bezala egin dugu, aski onak gara, baina baditugu muga batzuk. Adibidez, gure gorputza: ez da neutroa. Ez naiz librean den bertso saio batera gona gorriz joanen, baitakit hori aipatuko dela, eta ez dut nahi. Beraz, kontrolatzen dut. Gero, heldu dira gaiak, itxuraz neutroak direnak: iturgina zara, etxe batera zoaz zerbait konpontzera, eta bainu-soinekoaz jantzita den emakumeak zabaltzen dizu atea. Gai horretan, edo kokatzen naiz mutila bezala, eta umorea egiten dut jendeak nahi duen bezala; edo bertso bat galtzen dut esplikatzeko emaztea naizela, nahiz-eta iturgina izan. Eta, gainera, umorea egiteko usaiako bidea galdu dudanez, beste bidexka bat aurkitu behar dut. Nonbait, jendeak umorea espero baitu... Beraz, hor ere badira mugak. Beste adibide bat izan daiteke publikoari kantatzea. Ikusleen artean, mutiko burusoil bat dago: gogotik botako diogu bertsoa, mutil lodiari ere bai, eta emazte lodia... saltatzen dugu. Ororen buru, ohartzen gara zailtasunak daudela umorea egiteko emazte gisa, eta emazteei buruz.
Beraz, hori dena lantzeko aukera ere badago...
Parte handi bat galtzen dugu. Gai anitzetan, nahiko genuke gehiago guretik kantatu, baina publikoak ez du hori espero, bertsokideak ere ez, eta nik ere, ez dakit nola egin. Janztearen beharra dago: ez guk bakarrik, baizik-eta sistema guztiak. Eta azpimarratu nahi dut, adina joan ahala, neska anitzek bertso eskola uzten dutela: zenbakiak begiratzea aski da. Haurtzarotik nerabezarora pasatzean, lehen galtzea, eta plazarako jauzian, bestea.
Zer gertatzen da, hor?
Hasteko, mutikoak haziak dira gauzak publikoan egiteko, eta gaizki egiteko ere bai. Neskek zerbait egiten badute, ongi egin behar dute: bertsotan ere, nola ez. Hori asumitzea, ez da baitezpada erreza. Gainera, saioetan, anitzetan neska bakarraren muga dago: kupoa betea da, eta politikoki korrektoa da. Baina ez dugu nesken artean sekula kantatzen.
Alta, kanpotik begiraturik, bertsolaritza izan daiteke parekotasuna eskain dezakeen kirola...
Teorian, bai. Baina ideia faltsua da. Bertsolaritza ez denez gizartetik aparteko gauza, gizartearen eragina ere badu. Igor Elortzari ez dio inork galdeginen haurrak non utzi dituen, saio batean kantatu aitzin; Uxue Alberdiri, beti. Edo Euskal Herriko Txapelketa Nagusian gertatutakoa: “Zure eskuei begira zaude” izan zen kartzelako gai bat. Jokin Urangak kardiologo baten ikuspegitik kantatu zuen, eta Ainhoa Agirreazaldegik, emagin baten paperetik. Eta komentarioa izan zen Ainhoak, orain ere, gaia bere terrenora ekarri zuela. Alta, zenbat sortu gara emagin baten eskuetatik? Nolaz emazteen gaia da hori, eta kardiologoarena, neutroa? Horrelakoak, pilaka baditugu.
Hala eta guztiz ere, zure ikerketan, bertso eskolan elitearen sentipena haztatu duzu...
Elitea ez dakit hitz egokia den... Baina zintzotasun ariketa batetik, nik uste badela horretatik ere. Ikusten dut bertso eskoletako jendeak gizarte mailako kezkak badituela, eta, gehienetan, inplikatua dela. Horien artean, bertso eskolan elkartzen direlarik, sentitzen dute beraiek bezalakoekin daudela. Ondorioz, besteekiko distantzia markatzen duen zerbait badago; eta, hierarkizatu behar bagenu, besteak, ez daude gorago, baizik-eta apalago. Badakit ez dela politikoki zuzena, baina elite sentimentu hori bada.
Baina delako gaiak ez badira jendarte zabalagoan aipatzen ahal, kezkagarria da...
Gure adinean, errezagoa da: hautu gehiago dago gure esku. Baina hamasei urtetan... Bertso eskola bezalako momentuak eta guneak izatea, positiboa da. Hortik atera daiteke, gero, gaiak jendarte zabalagora eramateko aukera.
Horrek ere, bertsolaritzari prestigioa ematen dio?
Beste gauza anitzen artean. Bertsolari gazte horiek gauzak errateko badituztelako, normala da blogari edo zutabegile aurkitzea hedabideetan. Hala ere, bere mailan kokatu behar da: bertsolariak pentsatzen du, baina ez gara filosofoak. Gure panoraman, euskal kulturan, badira filosofoak ere, antzerkilariak ere, idazleak ere... Eta nonbait, bertsolariak hartzen ari duen itxura intelektual eliteko hori, ez dakit baitezpada positiboa den, bertsolaritzarentzat, epe luzera. Bertsolariaren figura magnifikatzen dugu. Herriko pertsona bat da, hurbilekoa: hortik urruntzen baldin badugu, galtzen du beretik ere.
Antton Lukuk aipatu ideia dago: kasu artista eta kultura boli dorre batean gakotu gabe...
Hori da. Ez ditut pertsonak eta beren figurak epaitzen, baizik-eta bertsolaritzaren sistemak, txapelketak, BECek ekartzen duena. Badakit zaila dela kudeatzea, batez ere gizarteak bere mitoak behar dituelarik. Merkatu guztiak du BEC galdegiten.
Esnobismoan ote gara, hor?
Hori erratea mingarri izan daiteke inplikatua den jende batentzat: ez dut esnob anitz ikusten bertsolaritzan. Baina kanpotik ikusita, ideia hori ulertzen dut. BECen egon behar duzu ez bertsozale zarelako, baizik-eta euskaldun zarelako. Sortzailetza, intelektualtasuna... mitifikatzen ditugu. Horrek pixka bat trabatzen nau. Bertsolaritzak tokia utzi behar du kulturako beste arloei ere, hitza ukan dezaten. Euskal Herrian, bada BECen kantatzen ez duen jende interesgarririk.
Baina kantu txapelketak ere egin izan dira, eta ez dute BECik lortu... Nolaz?
Bertsozaleen Elkarteak kristoren lana egiten baitu itzalean, izan sustapenean, ikerketan, komunikazioan. Isilpeko lan horrek ere du BEC ekartzen. Auto-eraketa baten ondorioa da. Ez diot meriturik kentzen, baina kanpotik ikusirik, agerian ez den lan hori ez da balorizatua, eta ikusgarria den hori, berriz, mitifikatua. Horretan da arriskua bertsolaritzarentzat.
Ez delakoz BEC iraunkorra?
BECek jendea bertsozaletzen du. Baina finala eta aste bat berantago, saio bera, bertsolari berdinekin antolatzen baduzu Barakaldon, ez dituzu 13.000 pertsona bilduko. Beraz, nire kezka da nola bertso eskoletako gazteak bertsozale iraunarazi, bertsolari izateko lekua nola egin, eta sortu zaleak ez direnak baitezpada BECera joanen, baina bai beren herriko bertso-poteora. Gaurko egunean, merkatu bat osatua da: horretan kantatzera deitzen bazaituzte, ongi, baina ez bazaituzte egiten, zer? Nola egin bertsolari horiei publiko bat aurkitzeko, eta kantatzeko motibaturik atxikitzeko?
Badago, beraz, formatatzeko arriskua?
BECek bertsolariaren kanona definitzen du. Ez dugu bakarrik hautatzen nor den hoberena, baizik-eta zer kanon nahi dugu bertsolaritzarako hurrengo lau urterentzat. Txapelduna da gure ordezkari.
Ez dugu lodirik nahi, beraz?
Ez da hori! Baina horrela, erran dezakegu bertso eskolako gazte bati, bertsolari atera nahi badu, zeri buruz joan behar duen. Baina hori horrela da arte guztietan.
Eta ez badu horrelakoa izan nahi?
Admiratzen dituzu, beraz horri buruz zoaz. Badira bertsolari izateko beste eredu batzuk, ez direnak baitezpada kanonikoak, ikusgarritasun gutxiagokoak, baina gara daitezkeenak. Gero, ados naiz horretarako espazioak behar direla. Txapelketako bertsolari sortzaile intelektual irudi horrek, pixka bat markatzen du hori guztia.
Zer ari zara Ipar Euskal Herriko txapelketan kantatzen?
Bertsolari batek ezin izan du azken momentuan parte-hartu, eta, saioen formatua atxikitzeko, norbait eskas zen: nik ordezkatuko dut, baina ez naiz puntuatua izanen.
Alta, bertsolari franko bada, orain, Iparraldean...
Bai, baina edo gazteegi dira, edo, nik bezala, batzuk ez dute txapelketan kantatu nahi.
Deserosotasuna ematen dizu?
Garai batean, anbizio pertsonalak banituen: ikusgarritasun hori saio batzuk lortzeko baliatu nahi nuen. Ez nabil horren atzetik. Beraz, niri ez dit deus ekartzen, ez bada epaitua izatearen estresa. Gainera, bertsoa ez dut batere lantzen, azken aldian. Beraz, laguntzeko intentzioz parte-hartuko dut, oraingoan.
Zer bertsolari-kanon bilatzen du Iparraldeak?
Txapelketa nagusiak baldintzatua du, eta, gainera, txapelduna Iparraldekoa da. Gero, egia da Xilaba ez dela hain markatua, zentzu horretan. Askatasun bat eman dezake horrek.
Amets Arzallusek erabaki du Xilaban ez aurkeztea...
Ulertzen dut. Hasteko, nonbait tradizioan da: Euskal Herriko txapelduna ez da bere eskualdeko txapelketan berriz aurkezten. Gero ere, uste dut besteei bide bat uzten diela: Iparraldeak txapeldun berri bat ukan dezan, eta gure bertsolariek, ikusgarritasun gehiago.
