Peio Çabalette (Iholdi) eta Joël Merah (1969, Baiona) konpositoreak dira, harmonizatzaileak, musikariak eta Baionako Maurice Ravel Kontserbatorioan irakasle. Elkarrizketa hau aukera izan da beraiekin aipatzeko Euskal kultur erakundearen eta Kontserbatorioaren arteko hitzarmena, zeinen xedea den irakaskuntza berezi horretan euskal kulturaren ezagutza eta dibulgazioa garatzea.
Zuen haurtzaroan, nolako harremanak zenituzten euskal kantuarekin, musikarekin… edota euskararekin?
Joël Merah : Euskararekin, batere ez, edo ez zuzenki: berantago etorri da. Baionako Kontserbatoriotik hurbil hazi naiz, Lahubiague karrikan, musikaz amorratuak ziren burasoekin, nahiz eta ez zuten musikarik jotzen. Ttipitatik mundu horretan erori naiz, beraz, ez Kontserbatorioan, baizik eta Darizcuren izena zuen irakasle partikular batekin, hori 1970 hamarkadako musika-heziketako jagole bat izanki. Estudiantina bat osatu zuen, mandolinaz eta gitarrez, non laguntzaile ofizioa ikasi dudan, ene funtzioa izanki multzo horietan. Estudiantina horren bitartez, fandangoak eta euskal dantza piezak jotzen genituen, hainbat zatiren artetik. Musika egiteko gogoa aski fite zait garatu: Darizcurenek aparte hartu ninduen, eta usuago lagundu dut, mezetan, ezkontzetan, non euskarazko liturgia ikasi dudan. Ene gitarrarekin, horrela bide egin dut 14 urteak arte. Geroago, familia euskaldunetako lagunak banituen, euskaldunak zirenak: hizkuntza gehiago entzun dut. Euskal kulturarekiko ene zinezko lehen harremana 17 urteak airean jin zen, hemen berean, Peioren ikasle nintzelarik, funtsean...
Peio Çabalette : Ene lehen ikasleetarik izan da!
J.M. : Eta bai! Rock talde batean parte-hartu ondoan, euskaraz kantatzen zuten lagunen artean, zinezko diskurtso bat deskubritu dut, Peioren eta Beñat Achiaryren artean, literaturaren, artearen inguruan. Hor dut ene lehen harremana ukan Joxean Artzeren olerkiarekin, anitz markatu nauena. Hortik, Olatz Zugasti, harpalari ezagutuarekin topatu, eta Benito Lertxundiren taldean, harekin jotzeko. Denak euskaraz mintzo ziren, gaztelera ere haizatua izanki: galdua nintzenez, Gau Eskolan ene euskarazko lehen klaseak hor hartu ditut, bi urtez. Gutienez musikarien arteko elkarrizketak ukaitea lortzen nuen, argotikoak eta existentzialak! Berrikiago, ene konposizio-lanetan, Artzeren testuekin lan egitea gertatu izan zait, edo euskarazko bertze batzuekin, baita abesbatza tradizionalekin. Euskarazko irakurketarik ez baitut egunero, hizkuntzari horrela ematen diot ene maitasuna, urruna baina azkarra.
Peio, bertze ibilbide bat ukan dukezu...
Hemen, Kontserbatorioan, musika tradizionalaren departamendu-proiektua ere bidaia horrekiko egina izan da: musika jakintsunaren eta tradizionalaren arteko anbibalentzia, azkarrak eta kontraerrankorrak diren bi unibertso horien gurutzatzearen galdera handia.
P.Ç. : Arrunt desberdina izan da! Iholdin sortua, ene lehen hizkuntza euskara zen. Ez naiz musikari-ingurune batean sortu, burasoak laborari izanki. Musika tradizionalak ere ez ninduen baitezpada erakartzen. Euskal Herriarekiko, nolabait modu ezkorrean eraiki naiz: 17-18 urtetan, ene ezagutzek eragin dute ni kontserbatorioan ustekabean sartzea, musika berant gustatu baitzait, eta hortik fite joan naiz Parisera. Munduz aldatu nahi nuen, familiaren ingurunetik bertze zerbait... Han da musikaren pasio biziki azkarra sortu: musikaren munduan ahal bezainbat egoteko gogoa eman didate Debussyk eta Ravelek (horren euskaltasuna ez nuen hautematen). Ene ibilbide profesionala ostalaritzan hasi baldin badut ere, euskal munduarekiko atxikimendua Parisen jin zait. Lagun batzuk banituen, bat, partikulazki, Ravelez amorratua zena. Beti erraten zidan zerbait gehiago bagenuela. Ravelen bitartez, zerbait berezi sentitzen zuen. Horiek horrela, euskaraz berriz mintzatzen hasi naiz Parisen. Han ditut euskara eta euskal kultura aberastasun gisa ikusi. Berriz honara itzulirik, euskal kulturarekiko harremana aski naturalki gauzatu da, batez ere Beñat Achiary ezagutuz, zeinen boza fite sartu dudan ene lehen obra handietan. Euskara ene lehen partizioetan sartu izan dut, hastapenetik. Jon Cazenavekin anitz lan egin izan dut, bertzeak bertze. Euskarazko kantata profanoak, operak sortu izan ditut. Baina musika idaztean, ez dut euskal nortasunik goraki erran ohi nahi. Ene lanak nortasun bat ukaiteko gisan lan egiten dut, hori ez baita, jadanik, erreza! Euskal musika, berriki baizik ez dut landu, batez ere folk-songs bezalako ekaien inguruan.
J.M. : Hemendik joateak begirada ezberdin bat baimentzen digu, hemen bizi izan duguna ezberdinki galdekatzea. Molde beretik, Ravel galdekatu ahal izan dut, adibidez. Ene lehen musika-inarrosaldia Bela Bartoken partizio bat izan da: erran dezaket, batetik bertzera, dinamika bat sortzen dela intuizio baten inguruan, musika tradizionaletan berriz kausitzen dena. Hemen, Kontserbatorioan, musika tradizionalaren departamendu-proiektua ere bidaia horrekiko egina izan da: musika jakintsunaren eta tradizionalaren arteko anbibalentzia, azkarrak eta kontraerrankorrak diren bi unibertso horien gurutzatzearen galdera handia. Nola egin? Hori dena lotzen saiatzen gara, ukan dugun izpiritu zabaltasun hori hunkiaraztea.
Baina zaila da zuek bertze nonbait irudikatzea...
J.M. : Pentsu dut bertze nonbait biziki malerus ginatekeela.
P.Ç. : Izugarri zoriontsu izan naiz Parisen sei-zazpi urtez, eta egia da bizitza profesionaletik geroz eta gehiago hurbilduz, pentsatzen nuela ez nintzela, adibidez, Rennesen izaten ahal. Berriz itzultzeko gogo hori sentitu dut. Baina burasoei berriz pentsatzen ari naiz: ez dute garatu, preseski laborari zirelako, euskarari balorea emate hori, nahiz eta beti euskaraz ari ginen! Ez zen baitezpada etorkizunerako hizkuntza, guretako. Bitxi bada bitxi, berantago deskubritu dut arras aspaldiko tradizio baten jabe zirela, aiten-aiten jakintza batena. Elementu, zur izen batzuk badira, oraindik ere frantsesez erraten ez dakizkidanak.
Hizkuntzaz anitz mintzo gara: euskal kultura, musika, hizkuntza gabe ulertzen ote duzue?
Pentsu dut tradizioak beti martxan izan behar duela, iraganaren errespetuan. Horrek dakar zinezko informazio-lana, bilketa- eta jakintza-lana.
P.Ç. : Musika ez da baitezpada hizkuntzaren presentziaz adierazten. Hizkuntza gabe eramaten gaitu. Euskal Herrian bi lurralde badirela erratea laket zait: lurralde fisikoa, lur muturtxo hori, eta lurralde sinbolikoa, alimalea dena. Erranezinean sartu nahi badugu, hitzik gabeko musika bide bat zabaltzen saiatzen ahal da. Nik horretan osoki sinesten dut.
J.M. : Ene aldetik, euskal kultura hizkuntza gabe, ez, bistan dena... Baina ez da hori bakarrik. Behin eta berriz errepikatzea da erratea, hein batean, edozein kultura mestizaia-nozio batean funtsatu dela. Mixel Aurnague entzuten dudalarik euskal dantzaz mintzatzen, Luis XIV.-ren korteko militarrek eragina ukan dutela, militar horiek dantzan ikasi baitute ohiduraz, eta beren sorterrietara itzultzen zirenak... Halako nahasketa bat agertzen zaigu, eta bistakoa da, musikan ere, kanpoko kulturak hor izan behar duela. Beraz, erdietsia den gauza batean hestea utopikoa zait. Pentsu dut tradizioak beti martxan izan behar duela, iraganaren errespetuan. Horrek dakar zinezko informazio-lana, bilketa- eta jakintza-lana. Euskal Herrian, behar bada errepertorio-eskasia daukagu jakin ahal izateko zer egiten zen XX. Mendea aitzin, eta horretaz sufritzen dugu.
Euskal dantzariekin mintzatuz, batzuetan kudeatzeko zaila den tradizioaz mintzo dira, hortik zaila baitzaie berritzea. Edo, hori egiten menturatzen direlarik, erreprotxu hau egiten diote: "baina hori, ez da euskalduna!"... Behar bada hori zaio, batzuetan, eskas musikari: ez aire zahar bat berriz hartzea eta Peter Gabrielen edo ez dakit noren erara moldatzea... Preseski, badut galdera bat euskal rockari buruz; hitz-elkartze hori galdeketatzea: zer erran nahi du? Erantzunik ez daukat, baina rocka, aski alimalekoa da! Eta bada 30-40 urte euskal rocka badela: zer irudikatu nahi izan dugu, bi hitz horiek batuz? Aldi berean utopikoa izan daiteke, eta zerbait biziki azkarra: talde batzuk entzunez, hala ere, entzun daiteke aztarna berezi bat. Eta diskurtso bat, baina musikazkoa ez dena!
Preseski, batek zein bertzeak Artze eta Lertxundi aipatu dituzue, Ez dok amairu mugimenduan parte hartu dutenak. Artista horien ekarpena zein izan da, zuen irudiko?
Ez dok amairuk lekzio bat eman digu: egia da sorkuntzan berria izaten saiatu behar dela, baina ezin gaitezke garenetik atera, gure euskal formaziotik, kulturatik.
P.Ç. : Erokeriak egin dituzte! Zinezko begirada argia ekarri dute XX. mendean egin beharrekoaz: alde batetik osoki engaiatuak euskaran den gauzarik sakon eta finenean, eta, aldi berean, modernoenari osoki zabaldurik. Nik uste adibide hori erabili behar dela. Gero, eni ontsa zait, euskal munduan, kontserbadoreen eta hori ukatzen dutenen arteko konfrontazioa izan dadin. Arkitekturan, adibidez, garaikidea baizik ez balitz izan, gure herriak ez ziren diren bezalakoak izanen... Ez dok amairuk lekzio bat eman digu: egia da sorkuntzan berria izaten saiatu behar dela, baina ezin gaitezke garenetik atera, gure euskal formaziotik, kulturatik. Bitxi bada bitxi, horrela gara aske. Baina iruditzen zait hori tindaren munduan argiagoa dela: gaur egun, ez ginateke menturatuko ere euskal tindalari bati galdatzea sistematikoki eliza-dorre bat eta idi pare bat ezar ditzan...
J.M. : Ideia hori eskulturan ere aurkitzen da, Txillida eta Oteizarekin...
P.Ç. : Hori bera! Eta, batzuetan, nahiko genuke musikariek eliza-dorrearen eta idien parekoa ezar dezaten...
J.M. : Bai, musika herrikoia badelako... Baina eskultura herrikoia, ez da hain bistakoa. Film-zuzendari den lagun bat beti harritzen da artista horien hutsuneaz Iparraldean. Oteizaren erakusketa bat izan da Miarritzen, baina erakusketa hori Jesukristo bezain igurikatua da! Aldiz, Hegoaldean, jadanik erakustokia bada, eta abar... Erabakitzaileek beren erantzukizun-zatia badaukate.
P.Ç. : Ez dakit zein izan daitekeen gure politikari zonbaitzuen irakurketa... Euskal kultura azpimarratzea komunitarismo baten hestea bezala ikusten dute, behar bada, nahiz eta Ez dok amairuk xuxen kontrakoa erakutsi. Komunitate bat badago, bai, baina gainerateko guziari zabaldua dena.
J.M. : Zizelkaritza denborarik gabekoa baldin bada ere, musikarentzat, zinemarentzat... bertzerik da! Gure adibideak ikustea aski da: Parisek irentsi gaitu. Hara igo behar da... Segur gara han, irakaskuntza bat badela, topaketak... Orduan, Paris da, edo Madrile... Tirabira horrek du gaur egungo zerumuga marraztu. Artistak hemendik badoaz.
Baionako Kontserbatorioak nolako harremana dauka Hego Euskal Herriarekin?
P.Ç. : Arras guti, eta ez aski, nahiz eta hori dena hobetzen saiatzen garen.
J.M. : Arrazoiak badaude: irakaskuntza, adibidez, doi bat Pariseko kontserbatorioen antzekoa da. Eta musikariek joan nahi dute, ere. Horregatik da musika tradizionalaren departamendua ate bat irekia ez Pariseri, baizik eta hemengo musikariei. Interesgarria da, hemen ez baitira ateak zabaltzen ahal, adibidez, Nancyn bezala. Hizkuntza bat baitaukagu, berezitasun bat hor agerian dagoena, hala eta guztiz ere.
P.Ç. : Hegoaldearekiko harreman eskasiak jatorri teknikoa ere dauka: diruztatze-egutegi izugarri ezberdinak dituzte gureekiko, eta horrek ez du errazten proiektu amankomunen sortzea. Eta, objektiboak baldin bagara, gure kontserbatorioak ez ditu euskal kulturari zabalduak diren musikariak formatzen: hemen transmititzen den %80 topatzen da frantses kontserbatorio gehienetan.
J.M. : Kontserbatorioan musika tradizionalaren departamendu bat ukaiteaz zalantzak nituen, hastapenean. Ez nintzen aurka, baizik eta galdera hau pausatzen nuen: nola? Aski da begiratzea jazz, rock... musikariak nola hazten diren, edo musikari tradizionalak. Ikasi duten kulturan daude, hori egin nahi izan dutelako. Barnean sortu dira, eta horrekin handitu. Beraz, hori berreraikitzea molde birtualez, beldurrarazten nau. Gauza molde desberdinez ere har dezakegu: hemen, pasaia-tokia da, non jadanik kultura bat daukaten musikariak bertze kultura batez aberasten diren, edo, gutienez, eskaintzen dugun hausnarketa batez. Horrela nuke, gehiago, Euskal kultur erakundearekin dugun partaidetza hori. Funtsean, proiektu baten eraikitzen ari gara orain, bete-betean.
Zein da, beraz, bakoitzaren rola, orain arte?
P.Ç. : Musika tradizionalaren musikari doakionez, oren guti dut horretarako. Konkretuki, ikasleak segitu baizik ez ditut egiten, idazketa proiektu batzuetan, pieza batzuen eraikuntzan. Pertsona horiek euskal munduari buruz itzuliak diren sorkuntzak eginen dituzte, eta biziki interesgarria da. Hainbat gauza esperimentatzen dute, eta hor naiz bidean laguntzeko.
J.M. : Ene klasearen izenburua: “Kultura musikala, musika tradizionala” da. Ez nuen nahi etnomusikologia izan zedin; ikasleak diren bezala hartu nahi ditut, eta dakitena berrikusarazi, bertze musika batzuetatik. Erritmoa, polifonia, tresna... Espazio bat da non galderak ere pausatzen diren, mintzatzen den... Zinezko trukaketa bada. Haientzat bada aukera ere, urte pare batez, adierazpenari neurtzeko: musikari tradizionalek haien ibilbidea ere badute, eta ongi zait haiek bekoz beko ezartzea horrelako galderekin: “Zer egiten dut, nola erraten dut, idazten, zer entzuten dut...”. Gauza guziak kontutan hartzea molde objektiboz, gauzak doi bat argiago ikustea.
P.Ç. : Departamenduan, aldi berean tresna-irakasleak badaude, beren jakintza ikasleei ekarriko dutenak, baita musika tradizional-multzoak, tresnez edota ahotsez osatuak. Horrela, hemen sartuko diren ikasleek beren tresna lantzen ahalko dute, osoki teknikoa den dimentsio bat baita. Talde-lana ere bada, baitezpadakoa dena: izpiritua zabaldu, ikusi bertzeetan zer gertatzen den, eta joan, zergatik ez, sorkuntza bati buruz. Ikasleek aukera ere ukanen dute, haien formakuntzako koadroan, ikastetxetik kanpo diren musikariak, ez direnak baitezpada irakasleak, ezagutzea, jarraitzea. Beraz, irekia izan nahi duen zerbait da. Abiatu berria dugu, ageriko zer emanen duen.
Zer eragin ukan nahiko zenukete pareta hauetatik at?
P.Ç. : Biziki zaila da jakitea. Gauza bat bada egia: musikari gazteak berak gogo horren eramaile direla. Beteak, hartuak diren ikasleak dira: guri doakigu haiek ez ildo akademikoegitik eramatea, baina bai beren bidea markatzen laguntzea. Hala ere, azpimarratu nahiko nuke kontserbatorioak irakaskuntza akademikoaren fama duela, eta hori ez dela egia. Bertzaldetik, ez dugu zuzentarau arras zorrotzik. Toki askea da, ikasleak jin daitezke haien mundu ezberdinarekin, nahiz eta hori arrunt desberdina izan kontserbatorio honetan irudikatzen dutenarekin. Leku biziki irekia da...
J.M. : Ikasketarako, jakintzarako, trukaketarako leku librea.
Eta inprobisaketarako?
J.M. : Noski, hori irakaskuntzaren eta praktikaren parte da. Edo erran nezake: hori ez da irakasten, baina ikasten da. Behar bada ikaslea inarrosiko dugula, ezusteko topaketekin… Izan dadin musika batekin, edo pertsona batekin... Behar bada hori zitzaion eskas kontserbatorioaren hastapeneko kontzeptuari, XIX. mendean.
