Luzien Etxezaharreta (1946, Urkodoi, Lapurdi), Euskal Irratietako kazetari ohia izanik ere, Maiatz aldizkariaren eta argitaletxearen koordinatzaile da betidanik. Zazpi berritasunen itzalean plazaratuko da abenduan iraganen den Durangoko Azokan, Ipar Euskal Herriko euskarazko sorkuntza idatziaren berme.
Euskaraz irakurtzeko zer manera ote zenuen, haur denboran?
Ez zen manerarik, nehondik ere. Salbu gogoratzen naizela Gure Herria nola banatzen zen igandetan, Urkodoiko elizan, mezatik landa, etxe guzietako ordezkariei. Eta euskaraz alfabetatzeko, katixima zen, 1950. hamarkadan. Gaur egun, erraten da euskaldunak analfabetoak zirela, baina uste dut adin bateko jendeak euskaraz irakurtzen zuela elizaren inguruko mugimendu horretatik. Nihaur oroitzen naiz nola ikasi behar izaten genituen, irakurriz, hainbat otoitz eta akta. Euskaraz, latinaren artetik, partikularki ene gisa beretter zelarik. Elizako euskara horrek ukan du bere eragina, formazio bat euskara erabili dugunontzat: XVI. edo XVII. mendeetan iturri zuen euskara klasikoa, landua, gure garaiko idazkeraren oinarri.
Hunkitu zaituzkeen eztabaida gotorra dugu hor: ea elizak anitz egin ote duen euskararen alde...
1968ko belaunaldikook ferafutre igortzen genituen botere-forma guziak! Hogei urte nituen garaian, eta ohartu nintzen elizak zer lotura zuen boterearekin... Bereziki Espainiaren kasuan, ikusiz abertzaleek zer jasaten zuten. Baina baziren Hego Ameriketan askapen mugimenduan ari ziren apezak ere, edo Témoignage Chrétien mugimenduak Algeriako gerlan ukan jarrera zuzen eta errespetagarria: salbuespenak ziren, elizak garaiko kontserbatismoa segitzen baitzuen, oro har. XIX. mendetik gure haur denbora arte jansenismoak zeharkatu du, baina gurean ere, apezen arabera izan da segitua. Hazparnen bazen Idieder, biziki bortitza zena, ezkerraren kontrakoa, eta Urkodoin, bazen Bayle, arrunt goxoa eta irekia zena. Zabalago joanez, apez euskaltzaleek eliza errespetagarria egin dute, kontutan hartuz euskal komunitatearen bilgune garrantzitsua bazela. Horren adar garrantzitsua Eskualduna kazeta izan da, bere alde txarrekin, frantses nazionalismoa lagundu baitu, eta mundu kontserbadore baten aldekoa baitzen, notableen aldekoa.
Gai minberak baziren hor garaian, itzulian?
Badakit Maiatzen hastapenean, 1970. bukaera airean, eliza bera ez zela sobera aipatu behar gure artean. Baina gauza berrien gogoa genuen denek. Elizak esperantzaren kontra egiten zuen: etsipenaren alde, hots! Eta garaian, ez genuen batere horren beharrik... Eñaut Etxamendik ederki du kontatzen nola elizak ez duen deus egin barnekaldeko herrien hustearen kontra: neskak sehi Parisera, mutikoak artzain Amerikara, hori onesten zuen! Baserri munduan suizidio anitz bazen garaian, eta bertze sintoma kolektiboago batzuk: euskararen desagertzea, herriaren desegitea. Orduan, gu bildu ginen hiritartasun berri batean, kanpoko kulturek ekartzen zuten ostikoetan, horiek gure literaturan sartu beharrez. Baginen belaunaldi berri bat unibertsitatean ibilia, espainolez eta ingelesez ikasia, jarrera anti-kolonialistakoa: uste dut, hori ulertu gabe, XX. mendeko bigarren zatiko euskal mugimendua ez daitekeela sesi. Badakit nihaurrek ere nola Kitxua, Maputxe bezalako populuek jasan mespretxuak zer oihartzun ukan zuen ene baitan: gurearekin parekatzea ez zen zaila.
Alta, gaurko egunean ere...
Aski da ikustea Parisen gertatu berri dena: oraindik ere bada kulturen arteko mespretxu sakona, umiliazio erreziproko bat. Jende frantsesak ere ez du ulertzen nola mendratzen dituen besteak, eta horrek nolako erantzun bortitzak ekar ditzakeen. Badakit hori baino konplexuagoa dela afera, baina eztabaidetan ez da uniformizatze horretaz adarrik ere. Bada hor mundu artifizial bat eraikia, bakoitzaren berezitasunak mespretxatzen dituena, baina alde hori agerian uzten ez duena: jendeak anitz sufritu izan du horren baitan, segur naiz gure garaiko suizidioak horri ere lotuak zirela, eta gaurko bortizkeriak elikatzekoa ere aurkitzen duela hor. Munduak balore batzuen inguruan ibiltze beharraz konbentzitua naiz, baina balore horiek zertan diren ez dakit.
1968ko eraginaren baitan, euskararen tokia argi izan ote zen zuen artean?
1968tik ukan eragina hainbat arlotan sentitu da, eta poliki-poliki da sartu Euskal Herrian. Guhaur gure tresnen eraikitzeko gai ginela frogatzea garrantzitsua izan da, ikastolekin adibidez. Eta baliagarri ere izan da parekoaren deseraikitzeko: ikusi behar zen De Gaullek nolako Frantzia marraztua zuen, gezurrez! Denak erresistente omen Bigarren Mundu Gerlan, errealitatean gehiengoa pasibo edo belauniko zelarik... Horren parean, munduari buruz begiak zabaltzea genuen xede, kontra-botere bat euskaraz eraikiz. Gero, bakoitzak bere bidea egin baldin badu ere euskararen alorrean, hortik zaigu argiago jalgi Euskal Herriaren ideia: gaurko gazte abertzaleek ez badute ulertzen ere, guretako Bidasoaren bestaldean zelai zuri bat zen, Espainia. Frantziaren inperioan haziak izan gara, horren begi-lagunak genituen sudur-puntan. Ulertu dudalarik menperatuek eta menperatzaileek segitzen zutela gure artean izaten, hainbat gauza erori zait, eta bide berriak zabaldu. Nahiz-eta “facho” (faxistak) eta “stal” (estalinistak) dialektikak gaina hartzen zuen garaiko giroan, kulturen arteko desberdintasuna dut nik atxiki ene baitan, eta horrek dakarren konplexutasuna. Ez dugularik elkar ezagutzen, edo bide hori egin nahi, fite baikara etsai bilakatzen bestearen begietan. Eta hura berdin gureetan!
Norberak bere kultura ezagutzearena ere kontutan sartzen da hor... Eta garaiko euskal mugimendu progresistak tradizioarekiko ukan mespretxua du Antton Lukuk kritikatzen gaur...
Ekarpen hori biziki interesgarria zait. Maleruski, nik ez dut ezagutu herri kultura hori, eta ez naiz zilegi sentitzen hori nola izan den aipatzeko. Bai, Urkodoin Xalbador bertsotan ikusirik gogoratzen naiz, baina ene oroitzapenetan, ikusten ditut gizonak ardo taza franko edaten, pilota partidatik landa kantuz ari zirela. Oroitzapen horiek geroztik hartu dudan bideak ere baldintzatzen dituzke, hori ere kontutan hartu behar baita. Euskal kultura landu izan dut Enbata, Amaia, Lau Buru batasunetan, baina egia da libertimendu eta maskaradei buruz ez naizela joan. Garaian, Xiberora joatea ere ez zen hala egiten, autorik ez, bide zaharrak, eta mundu horrek ez tiratzen ere, funtsean. Ez dut uste mespretxua ukan dugunik, baizik-eta arlo hori ez ezagutzea. Gero, gure burasoek hainbeste pasibotasun dute erakutsi boterearen aitzinean, non menturaz horri ere ditugula identifikatu beren libertitze eta bizimoldeak. Edo hala zaie gertatu barnekaldekoei, berriz baitiot ez dudala halakorik zuzenki bizi izan.
Zuk fite zenuen Baionara gidatu?
Bai, eta hango ene ingurumenean, lizeoan, euskal kultura zen besta egitea, mozkortzea eta kantatzea: halako pertzepzioa zen, hala pasarazten ere zuten batzuek, eta guretako, ez zen hortik emantzipazio-bide handirik! Enbatan dut nik herri-kulturari buruz lehenik bide egin, Eñaut Etxamendi edo Jean-Louis Maitia bezalakoekin, batez ere kantua beste molde batez deskubrituz. Eugène Goienetxek, Euskal hizkuntza eta zibilizazioaren ziurtagiriaren karietara, klaseak eman zituen 1969an Bordeleko unibertsitatean: euskal diploma zerbait behar nuelakoan, haren ikasle izan nintzen, eta oroitzen naiz bertsoak, kantuak gogoz ikasirik. Horri esker ere nituen ikusi euskararen forma ederrenak, finak, eta gure hizkuntzak munduari begiratzeko ere balio zuela, nola ez. Baina lau liburu baizik ez genituen: Otxobiren alegiak, Kattalinen gogoetak, Lafittek egin Euskal literaturaren historia (lehen tomoa), eta Lexique Français-Basque Tournier-Lafitte. Ez genuen besterik! Bizkitartean, aski izan zen ene burua euskal munduan finkatzeko: 1960. Hamarkada bukaeran, horretaz aise hurbilago nintzen Parisko ikasle mugimenduaz baino.
Dozena bat urte berantago, zer amets kultural zenuten, 1982an Maiatz sortzean?
Lehen ideia izan zen ohartzea euskaraz idazten zuten talentu anitz bazela Iparraldean barreiaturik, eta behar bada horiek bilduz, literaturan beste pauso batzuk emanen zirela gurean ere. Itxaro Borda eta ni izan ginen mugimendu horren hezurra, hazia: zerrenda bat egin genuen, ikusiz nork idazten zuen Herrian, adibidez, edo nor zen berritasunen zain. Jende gazteari buruz ere joan nahi genuen. Erran behar da 1977. urte inguruan, Piarres Xarritonek gogoeta egun bat antolatu zuela Belokeko fraidetegian, euskaraz idazten zutenak bilduz. Baina hara, gu ohartu ginen bazirela bi mundu euskal esfera horretan: zaharrak eta gazteak erraten ahal nuke, baina nik uste klasikoen eta berritzaileen artean zela guk hautematen genuen muga hura. Hainbat aldizkarietan ibiliak ginen gure aldetik, baina 1980. hamarkadako bolbora berezi hartan zinez ziren gauzak lotu: Pott banda jalgi zen Hegoaldean, eta Maiatz, Iparraldean. Aldizkariaren ideia naturala izan zitzaigun, hainbat idazle desberdin hartzen ahal baikenituen batean. Ene aldetik, inprimeriaren munduaz banekien deus guti, eta horrela abiatu ginen, maxinak erdi panan, baina paperaren garrantziaz kontziente. Gure lehen aleak bere arrakasta ukan zuen: Gipuzkoako Foru Aldundiak lagundu zuen berriz editatzen, Isabel Axuriagerrari esker.
Maiatzi zer ezaugarri azpimarratuko zenioke?
Zerbait atipiko bezala-edo... Hori aipatuz, gogoan dut Etienne Salaberri deitu apeza: klasikoen artean, berezia zen, bere buruaz beste egin zuen, 1980. hamarkada hastapenean; gure lehen aldizkariaren lehen testua harena hautatu genuen. Euskara biziki ederra, esperantza batetik idazten zuen, sentimenduetatik, kolonialismoari gogor eginez, hitz zoragarriez erranez bere pentsamendua nola lotua zuen. Ez dakit nola egin zuen Lafitten benedizionea ukaiteko, baina Herrian argitaratzen zituen bere testuak, gehienak olerkiak zirenak, funtsean. Hori ere izan da Maiatzen ezaugarri bat, edo populu, jende zapalduena berdin, ez dakit. Bihotzaren kantua, indar handikoa, bortitza, kasik ezin menperatuzkoa. Emazteendako gune garrantzitsua ere izan dela gurea erran nezake: Itxaro Borda, Aurelia Arkotxa, Maddi Pelot, Henriette Aire... izan dira idazten menturatzen lehenak. Gaurko egunean normaltasunez hartzen badira emazte-autoreak, garaian zinez ausartzea zen. Azkenik, nik uste Eñaut Etxamendi bezalakoei obra literarioa ere aterpetu diela Maiatzek.
Hainbat gauza normalizatu bezala direnez, edo aldatu bederen, Maiatzek garai bateko balioa galdu ote du?
Garai batean botatzen genuen trufa-kutsu hura galdu dugu: ez dakit guri lotua den, ala giro sozial orokorragoari. Gero, interneten zapartatzeak ere anitz gauza kolokan eman du: paperarena, adibidez. Maiatz bezalako aldizkariak zer toki duen, gaur egun, ez dakit: baduela bat oraindik segur naiz. Urtean bi ale argitaratzen dituzularik, beste erritmo batean zabiltza, behar bada gaurko baldintzetan preziatzen duzuna. Dena den, garaiko munduaren aldatze ilusio hari gure ekarpena egiteaz gain, gaurko egunean ere badira ausartzen ez diren idazle herabeak, eta guk hor izan behar dugu, hurbil, horien sustengu. Esplikatzeko gaurko idatziak biharko gogoeta-iturri geratzen direla. Ahantzi gabe hizkuntza bat baliatu baino gehiago egiten dutela: biziarazten, edertzen, aberasten dute. Eta euskal munduak badu horren beharra: euskara duinki kokatzea eleaniztasun batean.
Natxo de Felipek, Mauleko liburutegiaren estreinaldian, gaitzetsi du Hegoaldeko ikastetxeetan ez dela frantsesik irakasten...
Arrazoi ematen diot. Nik uste lehenik gure hizkuntza hurbilenak ditugula kontutan hartu behar, jakin behar dugula euskara nola finka frantsesa eta gazteleraren artean, bi hizkuntza horiek ere ongi jakinez. Ingelesa eta beste hizkuntza erraldoitu batzuk sartuko dira gure munduan etorkizunean, guk uste baino gehiago. Gauzak argi baldin baditugu euskararekiko, eleaniztasun hori baliagarri izanen zaigula iduritzen zait. Batez ere frantses kulturaren eragile ofizialak ez direlarik horretaz ohartu: euskarari eta hainbat hizkuntzari erakutsi mespretxua harrigarria zait, handi-mandikeri elebakar itsu horretan ibiltzea gaurko egunean. Horregatik ere diot guk egiten dugun hori dela biziko. Aski da begiratzea: gure ahal-metatzeetatik atera denak, xume izanik ere, irauten du, eta gauzak aitzinarazi ditu.
Hegoaldeko jendeak frantsesa gehiago baleki, Iparraldeko euskal literaturak bertze oihartzunik ba ote luke Euskal Herrian?
Ez dezagun ahantz funtsezkoena lehenik: herria eta hizkuntza lotzea. Txirritarendako, frantsesak ginen, eta guretako, Dantxarinean alkoholaketa ibiltzea, Espainiara joatea zen. Euskara jakitea, euskal kultura ezagutzea eta herriaren kontzientzia izatea ditugu oinarri. Hori sendoturik, zure jakin-mina sakonagoa izaten ahal da auzoan nola bizi diren jakiteko, hazia bezala bidaiatzeko. Eta frantses hizkuntza kolonializazio-tresna gisa erabilia izan bada ere, guk hainbat gauza hartu ditugu hortik, gurea aberasteko. Horri loturik, erran nezake, klasikoetatik hasiz, Hegoaldean baino izpiritu libreagoak izan ditugula Iparraldean. Han, Nafarroako karlista-fanatikoak alde batetik, edo sabinismo-batikanozalea bestetik, ez dakit zer izpiritu kritiko garatzeko aukera ukan duten. Frantses kulturak, eskolak, unibertsitateak, ederki lagundu gaitu gure izpiritua zorrozten. Berritasunari buruz irekiak egoten, Europari buruz itzuliak. Aski da ikustea Arnaud d’Oihenart, Bernat Etxepare, Jean Etxepare bezalako klasikoen obrak. Gaurko garaietara itzuliz ere, ez dugu ahalketzerik Iparraldean egin dugunaz: kalitate handia badugu. Orduan, ez dakit Hegoaldekoek frantsesa balekite zer eragin lukeen gurekiko, baina ez luketela kalte erran nezake.
Zer izpiritutan joaten zara Durangoko Azokara?
Aspaldian ezagutzen dut, bilgune handia izan da betidanik hango idazleen eta jendearen artean. Ttipi-ttipia zelarik ere, biziki aberasgarri zen hango trukaketa, euskarazko berritasunari irekia izatea. Gaurko egunean ere, Maiatzi balio zaio berezitasunak plazaratzeko, ezagutarazteko: beti badugu gure zale-multzoa, eta sorpresa handiak izaten dira urte batetik bestera. Gazteak ere guregana nola jiten diren, harrigarri zait. Beste argitaletxeekin ere gurutzatzeko balio du, eta besta egiteko ere: behar bada garai batean goxoago zela harreman hori, bai. Ez dut gordeko alde komertzialak gaina hartua duela, eta biziki ttipi sendi garela hor, baina gure liburu-aurkezpen proposamen guzi-guziak onartzen dituzte: aurten ere, gure zazpi berritasunek aurkezpen bana izanen dute. Halako harrotasun bat dut gure sorkuntzak han erakusteko, eta indarberriturik atera ohi naiz Durangotik.
Ez da beti errex izaten Maiatzen aritzea?
Beti sortzen zaizkizu dudak, eta nekea ere ate-joka agertzen da artetan. Edo pentsa dezakezu ez duzula obra nagusirik sortzen, jendeak ez dizula kasurik egiten... Baina Durangotik, kontrako pertzepzioarekin jalgitzen zara. Bi libururen gastuak estaltzeko balio izaten du, eta tuku-tuku aitzinatzea baimentzen dizu, hautatu duzun filosofian: auto-eraketan, eta euskaraz. Horrek ere egiten baitu Durangoko Azokaren indarra: krisia guzien gainetik, euskarak zer batasun ematen digun aitzinean ematea.
Euskaraz bai, baina hala ere, Sarako Idazleen Biltzar biharamunean, Nora Arbelbideren artikulu batek erakutsi zuen, Berrian, liburuak elebidunez argitaratzeko joera. Maiatzek ere badu horrelakorik, azken aldietan...
Maiatzek edo argitaletxeek baino, idazleen nahikeria izaten da hori. Nagusiki erdalduna den munduan bizi izanez, euskaraz ez dakiten jende edo (gehienetan) lagunei helarazi nahi diete beren sorkuntza. Bistan dena, Bernardo Atxaga batek itzulpenak segurtatuak ditu, baina gure heinean, zailago da. Orduan, ekonomikoki oztopo gutien eskaintzen duen bidea liburua elebidunez argitaratzea da.
Baina zinez errentagarriagoa da liburu bat elebidunez plazaratzea?
Gure kasuan, ez. Salbu Itxaro Bordaren kasuan, ezaguna baita: erran nezake horretan dela gako nagusia. Plazaratze elebidunak salbuespenak dira gurean, eta horrek argi izan behar duela uste dut. Idazle frantsesdun batzuek, berriz, euskaraz ere argitaratu nahi izaten dute beren obra, eta guregana jiten dira: Fred Fort olerkariaren adibidea hor dugu. Errealitatea konplikatua izan ohi da. Kontutan hartu gabe hautatzen diren politika publikoak: gaur egun, joera nagusia da munduko klasikoak euskarara itzultzea. Alta, euskarazko klasikoek ere balukete beste hizkuntzetan itzuliak izateko kalitaterik aski. Non-eta ez den hautatzen euskarazko sorkuntza gehiago sustatzea...
Argitaletxe gotorrek, erakunde zenbaitzuek, horretarako bekak eskaintzen dituzte...
Bai, eta horrek badu bere eragina. Lehen erran dudan bezala, ez dut Maiatz terreno horretan kokatzen: ez dugu horretarako ahalik, eta filosofikoki ere ez gabiltza hor. Gu agertu ginen girotze sozio-kultural baten sortzeko: kalitatea bai, baina eskuragarritasuna eta hurbiltasuna ahantzi gabe. Halako humus bat, jendea konplexuetatik libratzeko bezala. Hala ere, harrigarri zait jendea zein guti ausartzen den idaztera. Denak munduaren lekuko gara, batez ere euskaraz idazten dugularik: zerbait berezi, kolektibo dakarkigu. Mundua beti erreberritzen bada, bakoitzaren pentsamenduetatik, hitzetatik, sentimenduetatik, eta kulturetatik izaten da. Euskal mundua biziarazi nahi bada, horretatik ere pasatzen da.
Ez ote da konplexu horien ondorio bat ere, Iparraldeko euskaldunek frantsesez idazten jarraitzea?
Baliteke. Hasteko, beste hizkuntza minorizatuetan ere aurki daitekeen joera da: Bretainian, Okzitanian, horrela dabiltza. Bernard Manciet batek, liburuak sistematikoki elebidunez argitaratu izan ditu. James Joycek ingelesez idatzi du, irlandarra izanik ere. Uste baldin badugu euskaraz idazteak ez duela balio, kasu egin behar dugu. Alta, hainbeste jende bada euskaraz idazteko gai Iparralde honetan: balekite zer huts egiten duten! Nahi dut gure belaunaldia intelektualki frantsesez eraiki dela nagusiki, baina euskaraz idazteak dakarren bidea biziki aberasgarria zait: zure baitan duzun hizkuntza hori jalgiaraztea, lantzea, loratzea, aberastea... Borroka edo katzaka hori... Eta puntan duen ondorio kolektiboa: adierazpide euskalduna eraikitzea... Hortik dira gero hiztegiak bezalako tresnak eguneratzen, modernizatzen: olioztatzen duzu zure hizkuntzaren idatziaren mekanismo osoa. Euskaraz idatzi nahi duenak gaur, tresna guziak baditu bere esku. Hala ere, ez dezagun ahantz gure konplexuak ez direla zerutik jinak: mundua uniformizatu nahi izan dutenen lanaren eragina da. Harrigarri da frantses guti baina boteretsu batzuk nola trufatu diren gure bizimoldeez: lehen, elkar gurutzatzean, ez genuen “egun on” sinple bat erraten eta parti, baizik-eta: “Bazaudea?”, eta horri erantzuna: “Bai, zu ere heldu?”... Sekulako kalakaldiak ateratzen ziren, artesia handikoak, hitzekin jostatuz, trufa-doinua, hitz-erdika mintzo... Dentsitate sakona bazen, horrela aritzeko. Eta frantsesak agertu dira, elkarrizketa horiek “des palabres” zirela gaitzetsiz: hots, debaldekoak zirela... Alta, bestearen munduan astiz sartzeko bide aberatsak ziren. Zozokeriak dirudite, horrela, baina nik uste dut jarrera horretatik dela hasten ezberdintasunaren mespretxua garatzen, guk uste baino proportzio handiagoetan. Euskaraz hitza hartze hori, libertatearen aldeko bide bat da, gure tokia aurkitzea munduan.
Hitza hartze horri esker ere du Maiatzek tokia gure bazterretan?
Bakoitzaren desberdintasunak kontutan hartuz, hitza hartze kolektibo bat eraikitzea eta munduari so berezi bat ematea posible dela du frogatzen, alez ale, Maiatz aldizkariak.
Eta zu, gustuan zabiltza itzaleko postura horretan?
Jendea juntatzea maite dut. Euskal Irratietan ere hori nuen – edo dut – gustuko: edozein jende mintzaraztea, entzutea, eta hortik bide egitea. Ene espantua dut langilea izatea: behar bada ez dakidalako besteak behar bezala lanean ariarazten, gauza sobera ene gain hartzen dut, omen. Baina nahiko nuke gurea bezalako elkarte gehiago sortzea gaurko egunean ere. Ez dut esperantzarik galtzen: euskarazko berritasunak aitzina eramateko garaia zabaltzen ari da berriz ere, eta berantetsia dut ikustea zer aterako den hortik, gure bidelagun.
