Daniel Landart (1946, Donoztiri, Baxenabarre) erretretan da, Euskal Kultur Erakundeko zuzendari-orde kargua poliki-poliki utzirik. Ahularen Indarra (Elkar) atera berri du, Aihen Ahula liburua berriz idatzirik eta abentura berriez aberasturik. Bere bizipenak, kezkak, beldurrak paper gainean etzan ditu, plazerrez eta beharrez. Haurtzaroko oroitzapenak eta inprimeriako lehen ofizioak argitaratu ditu lehen zati horretan, bigarren atala burutzeko artean.
Xan Aire: Ez zara sobera aspertzen, erretretan?
Daniel Landart: Ontsa baino hobeki egiteko, denbora erdiz aritu naiz laneko azken urtean... Egia errateko, denbora erdiz ari nintzela ez naiz ohartu ere, Ahularen Indarra idazten aritu bainaiz. Aurten, aldiz, Euskal Kultur Erakundeko lanpostua utzirik, egia da bizpahiru hilabete franko bortitzak izan direla, hastapen horretan. Baina orain, arrunt jarria naiz, eta ontsa naiz...
Errana zenuen halako ximiko batekin utziko zenuela lana...
D. L.: Bai, eta hala gertatu da. Beharrik oraindik lan ttipi batzuk egiten ditudala, barne-egituran.
Inportantea da, hori?
D. L.: A bai, biziki! Hogei urtez bederen egona zarelarik toki batean, taldean ontsa pasatu delarik... Ni biziki kontent nintzen. Eta beharrezkoa zait oraindik urte batez edo hor ibiltzea... Gaineratekoan, antolatzen naiz uztariztar lagun batzuekin kafea hartuz, bidaiatuz pixka bat. Bertze gauza batez ohartu naiz, bat-batean nagitu naizela. Erran nahi baita denbora fite pasatzen zaidala gauza guti eginik ere! Estresik ez ukaiteak nagitu nau...
Aihen Ahula liburuaren segida aspaldi hitz emana zenuen... Zertako berriz idatzi duzu lehen zati hori?
D. L.: Testu bat bertze molde batez idazten ahal zela ohartu bainaiz... Halako joko bat bezala hartu dut. Istorio batzuk laburtu ditut, hamabost bat anekdota gehitzeko. Plazer bat hartu dut horren berriz izkiriatzen.
Zer aldatu da?
D. L.: Osatuagoa zait, eta estilo aldetik, agian, onduagoa edo... Nik ondu nahi nuen, hasteko! Gero, hainbeste otoitz eta bazen Aihen Ahula liburuan, non laburtu ditudan. Alta, egia da egunero otoitzean aritzen ginela! Gaurko irakurleak ez lezake konpreni... Aldatu dudan beste gauza bat: "xuka" aritzea. Amatxi, ama eta emazteekin "xuka" aritzen ginen, eta hala transkribatua nuen, baina murriztu dut. Baina nagusiki hemengo hitzak dira, hemengo mintzatzeko moldea...
Otoitzena zein ironikoa geratzen den, liburuan...
D. L.: Hor, enetako, ez da ironikoa... Hala zen! Amatxik egun osoak pasatzen zituen otoitzean! Fede handikoa zen eta gure etxean horrela zen. Beste etxeetan, ez dakit
Sobera, menturaz?
D. L.: Besterik ez duzularik ezagutzen, ez dakizu nola den! Irratirik edo telebistarik ez zen... Nik ez dut sekulan pisuegi sentitu otoitzean aritze hori. Pixka bat nardatua, bai, artetan, baina ez nintzen kontra. Horrela zen! Nihaur beti eri, herriko lagunetatik urrun, beraz otoitzean ariarazten ninduen. San Leoni burua moztu ziotela eta, nolako amesgaiztoak egiten nituen ere kontatzen dut! Hala ere, ulertzen dut gaur hori dena ezin ulertua dela.
Alta, aitak dantzatzea eta kantatzea maite zuen...
D. L.: Eta nik batere! Aitaz gauza franko aldatu dut, ene ikusmoldea ere ez baita berdina, gaur. Aitaz beldur nintzen. Bortitza zela eta, ez zen besterik ageri Aihen Ahula-n, haren dorpetasuna. Gogoetak egin ditut geroztik: ez zen gure aita bortitza, garaian hala zen, belaunaldi afera da.
Gibelapenarekin, orain erran dezaket kultur eragile bat banuela etxean: aita biziki airosa zen, tira ahala kantuz, herriko mutiko gazteei dantzan erakusten. Ni ikustean zen desesperatua, laborantzako gusturik ez bainuen... Ez naiz orain errudun sentituko, baina aitaz dudan perzepzioa arrunt aldatu zait. Azkenean, amaz baino gehiago mintzo naiz aitaz Ahularen Indarra liburuan!
Zer misterioa, aitarentzat duzun beldur hori...
D. L.: Denboran, jende helduarengan, eta bereziki aitarengan beldurra bazen, eta ez gure etxean bakarrik. Larderia zen nagusi, apezetik hasiz. Aita batek ere larderia erakutsi behar zuen. Ez naiz idazle bakarra hori azpimarratu duenik, Jean Etxeparek berak aipatu izan du: hainbesteraino zen aitaz beldur, non uste zuen ttipi ttipitan jotzen zuela, nahiz eta horretaz ez oroitu. Nik zartako bat baizik ez dut bildu ene bizian, aitak emanik, eta mundu guziak jakin du! Gauza kulturala zen larderia eta beldur harreman hori, heziketa kontua. Gure denboran, haurra punitua baldin bazen eskolan, aita-amek beti erakaslearen alde eginen zuen. Gaur, tribunalean ezarriko lukete!
Liburuan sortetxetik urruntzen ikusten zaitugu... Baionan topo egin duzu abertzaletasunarekin. Alta, etxean euskara baizik ez zenuten...
D. L.: Hori ez genuen sekulan aipatzen! Errotik euskaldunak ginen, eta kito! Gure baitan sartua zen hori, nahi ala ez, hizkuntzarekin, kantua hor zen, dantza ere bai, amatxiren liburuak... Ohar gabean euskaldunak ginela erran nezake! Oinarri hori hor zen, eta gero, inprimerian lanean hastean abertzaletasuna ezagutzen hasi nintzen, kontzientzia hori hartzen. Hemen aipatzen hasi naiz, baina idatziko dudan bigarren zatian gehiago garatzeko xedea dut. Enbata mugimenduan izana naiz, baina etxean ez genuen aipu. Amak kasu egiteko erraten zidan, beldur hori bazen, baina aitarekin ez dut aipatu, sekulan. Aitatxik hamalauko gerla egina baitzuen, Frantziaren kontra gerla egiteko ahalik ez genuela erraten zidan! Bere moldean ikusten zituen gauzak, "nik badakiat zer den, gero!" eta horrela... Hari pentsatuz, bakarretan egoten naiz gogoetan, ni nor naizen, bronkitis madarikatu baten ondorioz ene bizia liburu batean kontatzeko... Hura lau urte eta erdiz etxetik kanpo egona, adinik hoberenean, zango-besomotzen artean, hilen erdian... Hogeita lau mutil gazte baditu galduak Donoztirik, gerla handian. Hain da ikaragarria non hori ere gehitu dudan liburuan.
Aihen Ahula-ren arrakastaz harritu zinen?
D. L.: Bai! Hiru argitalpen ukan zituen, eta 1981ean, urte guzian irakurri nuen irratian, ikastolek ere gomitatzen ninduten... Orain ere segitzen dute. "Erdi-aroko" pertsona bat naiz gaurko haurrendako! Etxean argindarrik gabe, komunik gabe... Eta bizi ginen!
Modernitatearekin nolako talka ukan duzun azpimarratu duzu oraingoan...
D. L.: Eta bai... isiltasun osoan usatua laborantza munduan, ogi biltzeko makina baizik ez genuen ezagutzen guk, urtean behin ikusten genuena. Eta gero, inprimerian... harrabotsa ezin jasanez goizetik arrats!
Zer begiekin ikusten ote duzu modernitatea, zuk?
D. L.: Dudarik gabe aitzinamenduak izan dira, gauza onak, beharrezkoak. Alde txarrak ere badira... Telebistaren adibidea da argiena. Guk, aitatxi genuen telebista! Baina telebista sukaldean emanez, jendea nola isildu den... Euskararendako ere biziki kaltegarria izan da. Pentsa nolako transmisioa moztu den hor! Belokeko bazterrak bisitatuz behin, oiloak ehunka tinko-tinkoak ikusi genituelarik, amatxik erran zuen: "hau dea, le progrès?". Horri pentsatzen dut gaurko jendea bere tresnekin ikusiz, telefono eta abar... Azkenean, komunikazioa moztua da, tresnen mutil bilakatzen gara, gogoeta ere mozten baitu horrek denak. Pentsa zer abiaduran doazen gauzak gaur... Nago ez ote diren nortasun eskasa kukutzeko tresnak, azkenean. Edo beldur batzuen ezeztatzeko tresnak... Gaixoak!
Modernitatearen izenean, inprimategiaren egoera nola zailduz joan den ere kontatzen duzu...
D. L.: Bai, gauzak kanbiatzen ikusi ditut, langileen jarreretatik hasiz, horiek "gradu" bat hartzen zutelarik... Nola aldatzen ziren! Oren bat greba egin genuelarik lehen aldikoz, linotipista buruak ez didazu hori eni eginen? erraten zidan, baina nik ez nuen hori haren kontra egiten! Inprimeriako mundua barnetik kontatzea biziki inportantea iruditu zait. Tira-birak, azpijokoak, mentalitateak... Eta nik ikaragarriko zoriona ukan dut, langabezia ez ezaguturik! Gainera, ofizioak suntsitzen ikusi ditut! Tipografia eta linotipia lanik ez da gehiago, ordenagailuak du dena egiten... Hor ere modernitatearen izenean! Ez nuen sekula pentsatuko, garaian, ordenagailuek eta internetek inprimeriako lana erabat aldatuko zutenik.
Beldurra etengabekoa zen, industria mundu horretan?
D. L.: Bai, beti bazen zama hori zure buru gainean, lana galtzeko beldur hori, batez ere... Nagusiak beti negarrez. Beldurra nahitara bezala zela erran nezake, gizarteak eragin zerbait ere.
Zure sentikortasuna agertzen da liburu honetan...
D. L.: Bai, batez ere inprimeria hetsi zelarik, batzuk kanporatuak izan ziren, eta gu, salbatuak. Negarrez nola urtu nintzen idatzi dut. Alimaleko tentsioa izan zen hor. Hala ere, sentikortasun hori badut ene baitan, egia da. Ehorzketetan, adibidez, maite dudan norbait negarrez ikustean, aise has ninteke ni ere... Baina ene arrebak ez du sekulan negarrik egiten ahal, eta anitz sufritzen du! Negar egitea gauza ona da, purgatzen du... Baina gure kulturan da gizon batek ez duela negar egin behar. Aitak erran zidan gerlara partitzean ere ez zuela negar egin. Alaba galdu zuelarik isuri zituen malkoak lehen aldikoz.
Beti erraten duzu sekulako zoriona ukan duzula zure bizian...
D. L.: Bai, langabezia ez ezaguturik... Eta diplomarik gabe, egin dudan ibilbidea ikusirik! Anitzetan gure hizkuntzari esker salbatu dut ene burua. Euskarari anitz zor diot, dudarik gabe. Ene antzerkiei ere bai. Begira egoten naiz, hala ere, zenbat egitura eraikia izan den euskararen inguruan, irratiak eta... Hori dena ukanik, zaila da erratea, gazte batentzat, borrokatzea. Guk borrokak ukan ditugu, ez baitzen deus! Hala ere, militantzia ez dela apaldu ez dezaket erran. Gu bi dozena ginen, orain jende anitz bada, beharrik. Eta isilean ari den jendea, etengabe lanean, apaltasunez, horiek miresten ditut.
Zure osagarria etsaia bezala aurkeztu duzu beti. Azkenean, ez ote da beldurra zure etsai nagusia?
D. L.: Orain bai. Hala ere, sukarra ez da buruan, ene termometroa lekuko dut! Eritasuna eta beldurra lotuak dira, dudarik gabe. Beldurra ukan dut lana huts egin dudan oro, eri nintzelako, batez ere inprimerian. Orain, zahartzeak beste beldur batzuk ekartzen ditu. Baina hori dena kontatzeko beharra ukan dut betidanik. Batzuek ez dute deus kanporatzen. Izkiriatzea erremedio ona izan da enetako. Txomin Heguyk erraten duen bezala : antzerkian aritzen da psikiatraren ikustera ez joateko! Baina izkiriaturik ere, ni medikuaren ikusten ibiltzen naiz...
