Joseba Aurkenerena (1956, Donostia, Gipuzkoa) euskarazko irakaslea da. Liburu andana ere badu argitaraturik, batez ere euskal sinesmen zaharren ingurukoak. Donibane Lohizungo Begiraleak elkartekide, Urruñan bizi da gaur egun, eta bertako Kabalkada-Zintzarrotsan parte hartzen ere, pilota plazan emanen dutena 2014ko ekainaren 7an, 20:30ean, eta ekainaren 15ean, 17:00etan.
Ttipitan, ba ote zenuen amets berezirik?
Egia erran, ez... Agian munduan zehar ibiltzea, eta Euskal Herria ezagutzea. Maite izan ditut, betidanik, kulturak, eta beti konformatu naiz etorri zaidanarekin.
Zure haurtzaroko Donostian, zer toki zuen euskal kulturak?
Donostiarra izan arren, ama ataundarra genuen, Barandiaranen familiakoa. Donostian, euskarak toki txikia zuen: etxean, lagunak... Baina eskolan, dena erdaraz. Nik uste ez naizela konturatu bi hizkuntza bazeudela, euskaraz mintzatzeagatik zigortu ninduten arte. Hor bai, ohartu zerbait bazegoela. Adibidez, amak Maritxu zuen izena, baina Maria deitzen zela erraten zidaten eskolan! Horrela nituen bereizi euskaldunak eta besteak. Pixka bat sufritu izan dut, baina gure fraileen artean, euskaltzaleak baziren, eta hori arnasten zen, itzalean: euskal kantuak erakusten zizkiguten, gordezka, eskola orduetatik kanpo ere pilotan aritzen ziren sotanaz...
Eta etxean?
Amaren aldetik, betidanik magiari lotuak izan dira, ipuin eta kondairen bidez. Uda Ataunen pasatzen nuen, amaren sortetxean, baserria zena. Aita kaskarina zen, Donostiako ipuin zahar asko zekizkien, nahiz eta euskaraz ez hitz egin. Horien bilduma bat argitaratuko dut, laster. Aita ameslaria zen, abertzalea, mundu horrekin lotua. Euskal Herria beti bat izan da niretzat, euskalduna izanez: ez Iparralderik, ez Hegoalderik.
Ipuinak noiz kontatzen zizkizuen?
Telebistarik ez genuen, beraz toki asko zuten ipuinek. Orain ere, ez dut ulertzen telebistaren aurrean egotearen interesa. Ahozko transmisioak leku garrantzitsua ukan du nire baitan. Hala ere, euskara galdu nuen, eta berreskuratu, amak aurkitu eskola klandestinoan. Hiru hilabetez baizik ez zuen iraun, irakaslea ETAkoa zelakoan atxilotu baitzuten. Gramatika ikasteko, autodidakta izan naiz.
Euskararekiko atxikimendua bide zenuen...
Bai, eta kontzientea. Amatxi izugarri abertzalea zen. Monjekin, berak josi ikurrina jarri zuen. Emakume Abertzale Batzakoa zen. Donostiara joan behar izan zuen, Ataungo karlistek beharturik, senarra afusilatu nahi izan baitzioten. Baina amatxik erran zuen Ataunera itzuliko zela ikurrina haizean. Gaur egun, nik uste bertako biztanle gehienak abertzaleak diren. Aita besoetakoak, berriz, diru anitz egin zuen eraikuntzan, eta badakit Oteiza zizelkariak galdeginik, Barandiaran Galeria zabaldu zuela Donostian, Gaur mugimenduaren biltokia izanen zena.
Giro horretan hazia izanik, zer lotura egiten duzu abertzaletasunaren eta euskaltzaletasunaren artean?
Ezin dut pentsatu euskaltzaletasunik badenik abertzale izan gabe. Lagun euskaltzale batzuk baditut abertzale ez direla diotenak, baina ez diet sinesten! Euskaldun-frantsesa bezalakoak, asmakizunak dira. Nola izan daiteke katu-zakurra, hipopotamo-girafa? Nahiz eta Frantxoa Maitia bezalakoek erran ez direla abertzaleak, niri ezinezkoa zait. Ez da alderdi abertzale batekoa izango, baina dagoeneko ez litzateke euskaraz mintzatuko zinez frantsesa balitz.
Gaur egun, gaztetxoen euskarako irakasle zara: nola ikusten duzu horien euskararekiko atxikimendua?
Irunen lan egiten dut, Txingudi ikastolan. Hor, erdaldunen seme-alabak dira gehienetan, Tolosalde batean ez bezala. Atxikimendu berezia daukate: ikurrina eta horrelakoak bai, garbi daukate ez direla espainolak, baina euskarari ez diote guk nahi bezainbat eusten, nahiz eta hizkuntza bikain jakin. Gure eguneroko borroka da.
Zer zaie eskas?
Botere politikoa. Herri normal bat izatea zaigu eskas. Hori lortu arte iraunen dugu, aitzinka eta gibelka ibiliko gara, baina independentziarik ez duguno, ezinezkoa izanen zaigu beste zerbaitetara pasatzea. Non gertatu da botere politikorik gabeko kultur-garapena munduan?
Katalunian?
Gazteekin, Euskal Herrian bezala daude: arazo berdinekin, eta kezkaturik. Baina botere politikoa mende honetan etorriko zaigu.
Itxaropentsua, zu...
Mendearen lehenengo erdian etorriko zaigu. Ibaiak beti itsasora joaten dira; herrien etorkizuna, askatasunerantz dihoa. Nostradamusek biziki profezia polita badu: “hartz eslaboak eta lehoi musulmanak Europa jaten dutenean, hondamendiaren bi aldetan bizi den herri zaharrak airoski astinduko du askatasunaren ikurrina”. Hori, gu gara. Hutsune politikoak izan dira lehen ere, eta mapa geopolitikoak ez daude betiko.
Ez ote gara amets potoloegietaz ari?
Hori errealitatea da, gertatuko dena. “Geroak erranen”, hemen diozuen bezala...
Hemen, Ipar Euskal Herrian bizitzen hasi berrian, zer inpresiorekin geratu zinen?
Urruñara etortzean, ikaratu egin nintzen: dena frantsesez zegoen. Hemen euskara galdua zela pentsaturik gogoratzen naiz, eta semeek euskararik ez zutela jakinen ere. Urteak joan ahala, ikusten da bi mundu paralelo daudela. Gu, euskaldunen artean bizi gara, eta ez dugu inoiz frantsesik edo espainolik erabiltzen. Besteekin deseroso sentitu izan naiz, betidanik.
Eta Hegoaldeko jendeak, orokorki, zer harreman du Iparraldearekiko?
Iruditzen zait idealizatuta daukatela. Nahi dute dena euskaraz entzun. Hegoaldean ez dutena, Iparraldean bizi. Katalanek Andorra badaukate, zeinetan katalandarra hizkuntza ofiziala bakarra den... Baina euskaldunok ez dugu Andorrarik, eta Ipar Euskal Herria ere ez da hala! Frantsesa entzuten dutenean, Hegoaldekoei mito bat erortzen zaie. Hala ere, nik uste alderantziz ere horrela gertatzen dela, Hegoaldea oso euskalduntzat jotzen dela hemen...
Horrelako usteak, nondik datoz?
Harreman eskasietatik... Eta gainera, bizkaieraz egiten delarik Xiberoan, nondik nahi da elkar ulertu? Behin, Xiberoko amañi batek erran zidan lehen xiberotarrak eta manexak soilik zirela. Gero, españulak (Hegoaldekoak). Eta orain, bizkaitarrak: “gero eta habo gütüzü!”.
Zu, hemen bizi eta berehala, Begiraleak elkartean sartu zinen... Gaur egungo Donibane Lohizunen, zer funtzio dauka?
Betti Beteluren garaitik, erran daiteke euskal dantza dela Begiraleaken motorra. Kantuak ere badu bere garrantzia, baina bigarren mailan. Ondotik datoz gastronomia, mendizaletasuna, baita literatura ere. Euskarazko mintzapraktikak ere egiten dira, azken urteotan.
Eta euskarak, zer toki du dantzan?
Klaseak euskaraz ematen dira. Noski, ikasleen artean, badira euskara gutxi edo herdoilduta bezala daukatenak: frantsesez laguntzen zaie hastapenean, baina lotzen dira gero. Hala ere, zaharrei frantsesez egiten zaie klasea, baina gazteenak eta umeenak, euskaraz dira.
Eta dantzari, zer zentzu ematen zaio Donibane Lohitzunen?
Begiraleak elkarteak erakutsi nahi du euskal kultura ez dela folklorea soilik, baizik eta euskaldunon bizimoldearekin loturiko esperientzia existentziala, mendeetatik datorkiguna. Dantza ez da soilik turistentzako gauza bat, nahiz eta hori ere ez den baztertzen. Ez da txarra haiei ere zerbait erakustea, hemen herri bat bizirik dagoela ikus dezaten. Karrikan erakusten dena bezain garrantzitsua da klaseetan egiten den transmisioa. Badakit giro ona dagoela, eta hori ere bada zerbait. Anitzek, familian aipu dituzten ohidurak dituzte elkartean bizitzen.
Baina karrikan, uste duzu desberdina dela turistak ala zuk ikus dezakezuen dantza?
Bai. Turistak ikusten duena, argazki batean sartu nahi du, lagunei erakusteko. Guretzat, gustora bizitzeko gauza da, maite duguna. Niri, behintzat, kanta eta dantza gabe, bizitza askoz nekeago litzaidake! Herri Urratsen, denak dantzatu ditut... Gaizki, baina guztiak! Medikua hasia zait erraten utzi beharko dudala... Baina nik, gure ohidura horiek, bizitzeko filosofia baten modura hartzen ditut. Ez dut besteei erakusteko dantzan egiten.
Ulertzen duzu tradizioa astuna egiten zaion pertsona?
Horrelako jarrera dute tradizioa ezagutzen ez dutenek. Dantzan, etengabeko garapena dago! Jakin izan da, mendeetan zehar, ukitu txikiak ematen, noiztenka. Izan dadin urratsetan, musiketan, tresnetan, jantzietan... Begiraleaken ere, ez da inor beldurtu gauza berriak, sorkuntzak ekartzeko, tradizioa alferrik galdu gabe. Gero, lehenago, dantzak bazuen alde esoteriko bat, galdu duguna. Su hori, kontatzen ziren ipuin horiek-eta, itzaltzen utzi ditugu. Adibidez, mendiak ez dira, dagoeneko, sakratuak.
Eta sakratu kutsu horrek, zer garrantzi zuen dantzan?
Handia, eta ez dantzan soilik: euskaldun izateko moduan ere. Mendien artean bizi ginen. Izugarri handiak zitzaizkigun, eta lanbroa etortzen zenean, bazen zerbait berezi. Beldur zerbait. Gaur egun, autobideak pasatzen dira mendien gainetik! Horrek, nahi ala ez, mundu-ikuskera aldatu du... Dena dugu kaskoetatik ikusten. Eta leize-zuloen ondotik pasatzen gara, lainoa edo gaua delarik, argia pizten dugu, eta primeran ikusten! Sakratu hori, gure hizkuntzaren forma batzuk soilik dituzte salatzen, gaur egun: loak hartu nau, euria ari du bezalakoek. Modu inkontzientean dago magia hori, gure baitan.
Sakratu horretan, metafora batzuk aurkitzen ziren, sorkuntzentzat, eta erritualentzat?
Bai. Zerbaitengatik dantzatzen dugu borobilean. Espazio sakralizatua dela dio Junes Cazenavek, adibidez. Borobilaren erdian, sua izan zitekeela diote batzuek. Eguzkiaren forma eta birarekin ere egiten dituzte loturak besteek. Oteizak harrespilei lotzen zituen dantzak, erdiko hutsune horretan atentzioa emanez. Euskaldunok ez ditugula gauza beteegiak maite, erdigune, hutsune baten inguruan gauzatzen dugula gure kultura. Artetik errateko, Xabier Soubelet, Begiraleakeko lehendakaria, oso Oteiza-zalea da...
Eta dantza-klaseetan, gazteei alde esoteriko hori aipatua zaie?
Bai, dantzaren jatorria kontatzen zaie, baina iruditzen zait gazteei urrun geratzen zaiela. Lehen aipatu mundu-ikuskera aldaketagatik. Nik uste beste lopideak aurkitu beharko direla.
Biziberritze izpiritu horretan da Kabalkada-Zintzarrotsa emanen Urruñan, ekainean...
Berttoli eta Hazia kultur elkarteen arduradunetatik da proiektua atera: Gérard Urrutia idazle eta kantaria, eta Céline Duperou dantzari trebe eta jakintsua izan dira bultzatzaile. Herritarrak proiektu batean sartu nahi izan ditugu, denok batera, batez ere elkar ezagutzeko. Euskal Herri osoan zabaldua zen ohidura izan da, izen desberdinak ukanik ere. Gaur egun, tobera izena da ezagunena. Badu ehun urte Lapurdiko kostan galdua dela. Nik uste duela 60 bat urte izan zela azkena hemen, Urruñan, baina Luhusokoek emanik. Berpiztekotan, hemengo izena erabili nahi izan dugu: tobera Baxenabarrekoa zaigunez, zintzarrotsa jarri diogu. Funtsean, dena lapurtarra izanen da: dantzak, jantziak... Urruñako euskalkiz idatziak dira testuak. Baina ez dugu eginen garai bateko tobera, sobera basa eta lekuz kanpokoa zaigulako. Ez gara gizon baten aurka sartuko homosexuala delako, edo emazte baten dibortzioa ez dugu salatuko. Bekatuan ez gara, dagoeneko, bizi! Bi Mundu Gerlek, batez ere bigarrenak, ekarri dute gizarte modernoa, eta horretan dira tobera tradizionalak galdu. Guk, garai batean ez bezala, bestelako kritikak ditugu...
Zein dira?
Ezin ditut salatu! Hemen, Urruñan, egiazki gertatu diren gauzak dira, nahiz eta modu orokorrean tratatuak izan. Baina ez dira kritika zorrotzak. Ez goaz inoren kontra. Gurean, alde guztietako jendeak parte hartzen du. Kritika umoretsuak dira, gogoeta sortzeko eginak. Ez dut uste inork gaizki hartuko duenik.
Antton Lukuk dio, azken liburuan, tobera zartagailua izan daitekeela, jasanezina salatzeko...
Ados naiz, eta autokritikarako ere balio izan dezake. Gizartea, herria, egoera gaitzean dagoelarik ere, choc moduko gauzak, beharrezkoak atera daitezke. Tokian tokiko errealitateari begiratu behar zaio. Urruñan, ez dugu enfrentamendurik nahi. Jendea adiskidetzeko egin dugu Kabalkada-Zintzarrotsa. Abiapuntu gisa ikusten baitugu, geroari begira, gauzak elkarrekin eraikitzeko eta bizitzeko, euskal kulturaren inguruan.
Lan taldeetan banatu zarete?
Bai: batzuk dirua biltzen aritu dira, besteak komunikazioan, kantuan, dantzan, antzerkian. Gérard Urrutiak eta nik neuk dugu testua idatzi, Pantzo Hirigaraien aholkularitzapean. Dena den, euskaraz iragaten ari da gehien-gehiena, bilerak zein errepikak.
Zergatik ekainean egin, turisten zain egon gabe?
Ez garelako haientzat ari. Ikuskizun osoa euskaraz eginen da, eta ez dugu frantsesezko liburuxkarik aterako, pastoralan bezala. Herritarrak herritarrentzat ari dira lehenik, hemen. Horrek du jendea biltzen, ikuslegoa erakartzen. Nik uste horrelako momentuen beharra badugula, euskaraz elkartuz. Gure buruaz irri egiteko ere. Entzun izan dudanez, hiru kabalkada izanen dira aurten: Urruñan ekainean, Baigorrin abuztuan, eta Lekornen irailean. Pastoral eta tobera urtea dugu! Iparraldean, uzta ederra, bizitzarako grina gehiago erakusten du. Hegoaldean, egoerak gehiago kezkatzen nau. Lozorroan daude Gipuzkoa eta Bizkaia.
Toberako gai ona litzateke...
Bai, horrelako ekitaldiak gehiago beharko litzateke. Ez Erreala eta Athletic soilik. Telebistak ez dizkigu euskal kulturaren inguruan bizi ditugun uneak eskaintzen ahal. Hain dira bereziak! Horietan dugu indargunea, eta ez ditugu aski erabiltzen. Gauza xumeak baldin badira ere, beti dira singularrak, guhaurrek bizitzen ditugun bitartean. Ez gara profesional handiak, herritar xumeak baizik. Kabalkadan ere, ahal duguna eginen dugu, baina elkarrekin, eta euskaraz.
