J. Kurutxet, M. Goikoetxea, F. Bidaurreta

Zer sentimenduz zabiltzate gaur Euskal Herrian?
Frantxua Bidaurreta: Aski usu etortzen naiz, eta hemengo aitzinamenduak segitzen ditut ahal bezain hurbiletik. Sortetxera joaten naizelarik, trankil egiten dut harat joateko bidea. Sortu eta hazi naizen xokora noala: nola nahi duzu kontent ez izan, horrelako mementoetan?
Johnny Kurutxet: Jin baginte hamar, hamabost urteetarik, gehiago harrituko ginateke hemengo aldaketetaz. Baina usu jiteko beharra badugunez, egia da lehenik goxoki hartzen ditugula hemengo eraikuntza berriak. 
Martin Goikoetxea: Gainera, gaurko teknologiekin, erraza da hemengo eboluzioen berri izatea. Hala ere, ordenagailuek ez dute ordezkatzen hemen ibiltzea, tarteka bada ere: pozik etortzen naiz, baita nire familia ere, eta suertea dut horretan. Gure herriko kulturarekin gustora egoten gara denok: nik uste bizipen horiek betetzen gaituztela oraindik, dirdira berezia dutela hemen.

Zerbait, abentura bat-edo, huts egin duzuela sendi ote duzue?
JK: Bizia ez da nahi bezala eramaten... Ez dezaket erran ximiko horri ez dugula sekula pentsatzen, ez-eta hemen hobeki izanen nintzela han baino.
MG: Nik huts bat sentitzekotan, bertsolaritzan dut. Han, urtean bi edo hiru aldiz gelditzen gara bertsotan, baina ez da aski. Ikusten dudanean hemen bertsoak nola eztanda egin duen, liluratuta bezain enbidiarekin geratzen naiz. Egin diren apostuen fruituak biltzen ari dira gaur hemen, eta ikusiz zer ekarpen egiten dioten kulturari eta komunitateari, euskal diasporan beldurrik gabe egin dezakegu gisa bereko parioa, hori baita, gauden tokian, gure eginbeharra.
FB: Nik dudan ximikoa da, gazte ginela ez gehiago borrokatu izana hemen. Ama Euskal Herria bertzeen gain utzi izanak betidanik trabatzen nau. Banuen Amerikara joateko astia zaharrago izanik ere, lehenik hemen zerbait entseatu ondoan... Baina joan nintzen, mugimenduari segi. Ukan dut itzultzeko gogoa, egotekoa ere bai, baina aldi berean barnetik eta taldean egin behar den urratsa da hori, zinez bete nahi bada. Zerbaitengatik dukegu halako lana egin euskal kultura biziarazteko han: hutsune bera dugula iturri iduritzen zait.

Joan aitzin, euskal kultura nola bizitzen zenuten hemen?
MG: Herri txikietako giroa zen, besta preziatzen zen. Pilota, dantza, bertsoa... Lehen saioa hamabi urtetan egin nuen, giro horretan murgildurik. Hura uztea gogorra izan zen, baina ez dakit ea ordukoa preziatuko litzatekeen gaur. Hitzordu txikiekin konformatzen ginen, eta orain, zabal eta handi ikusten dira gauzak.
JK: Ez ginen urrun joaten: Ezterenzubitik auzo-herrira gehienik, Donibane Garazira itzuli polita izaten zen, menturaz Baionara ere behin, permisa aterarik... Baina bazkari bat bera ere, gaur baino hobeki preziatzen genuen lehen, nik uste. Guti aski zen kantuz edo bertsoka hasteko, bazen horretarako giroa eta atxikimendua herrian berean. Eta euskararen dudarik ez zen, memento horietan.
FB: Egia da ez zela errex herritik mugitzea, eta jatetxeek eskaintzen zutela, partikulazki igandez, bestarako parada. Pilotan hasteko ere guti aski zen, desafioka, bazkariak jokoan. Aldude eta Urepelgo eskualdean, bertsoak ere bazuen tokia: Xalbadorrek hala atxikitzen zuen giroa, errefera eskaintzeko norbait bazen beti, trago bat edan-eta... Mattin ere ekarrarazten zuten artetan, Uztapide ere berdin. Mixel Itzainak Alduden saioak muntaturik oroitzen naiz, nik dozena bat urte nituela. Eta herriko jendea mugitzen zen. Giroa sasoin guzietan ere bazen, neguan berdin, karatoxekin...

Horietan parte-harturik oroitzen ote zara?
FB: Eta nola! Etxez etxe ibiltzen ginen, Esnazuko auzoan. Ezkont-gabeko mutikoen artean ibiltzen baikinen, etxeak neska gazteen arabera lehenesten genituen: ez da menturaz polit horren erratea, baina karatoxek hori ere zuten funtsa. Jateko eta edateko biltzen genuen, beti bazen norbait akordeoiari lotzeko prest, eta hala joaten ziren neguko bi egun.
JK: Libertimendu horiek parada ederrak ziren gazteak elkartzeko. Hola zen ere tokia egiten herrian: musikan edo bertsoka ez bazinen trebe, berdin dantzan, kantuz edo antzerkian ariko zinen. Ausartzeko mementoa zen, eta hori eginik, pentsatu gabe hasten zinen kantuz bederen urtean zehar, elkartu orduko.
MG: Gurean hiru egunez izaten ziren, eta preseski, lehen aipatu nire lehen bertso saio hura, inauterietan izan zen. Kaxiano Ibarguren itsuarekin batera jarri genituzten anaia eta biok, mahaian. Fama handia zuten Gorritiko inauteriek, eta elur handia izanik ere antolatzen ziren: are gogo gehiago zela orduan erran nezake! Halako batean zuten zaldiz ekarri gure auzo-herriko soinulari itsua, autoz ez baitzuten egin ahal izan!

Eta, Johnnyk oraitan erran bezala, euskararen dudarik ez zen herrian?
MG: Ez zen pentsatzen ere, batez ere horrelako momentuetan, erdaraz aritzeari. Euskara erabiltzea debekatua izanik ere, giroa osoki euskalduna zen. Barnetik bizitzen zen, baina gero ginen konturatu, hala ere, erdararen harra sartu zigutela.

Nola hori?
MG: Euskara ez dugu bizi-eremu guztietan erabili. Geure burua mugatu dugu, ohar gabean bezala. Eta hori, Amerikan ere nabaritu zaigu.
JK: Han ere, gure belaunaldiko euskaldunak elkartzean bai, euskaraz, edo zaharragoekin ere berdin. Partikulazki besta giroan. Baina hortik kanpo, deus guti.
FB: Gure haurrei ez diegu euskaraz erakutsi, eta hori alimaleko hutsa izan da gure partetik.

Baina ez da diasporaren kontua izan bakarrik: Euskal Herrian ere ikusi den fenomenoa da... Ez zaizue zerutik erori, euskara ez transmititzeko joera hori...
FB: Hala ere, hori egitea gure gain zen... Gutienez gure haurrei erakustea. Bakoitzak bere familian egin izan balu, gaur aise hobeki izanen zen gure hizkuntza.
JK: Aldi berean, hango giroan, ez zen errex... Lehenik lana behar zen harrapatu, eta Kalifornian, euskarak ez dizu gauza handirik balio horretan. Behar bada bide hori dugu egin bakoitzak gure baitan, eta horrela dugu pentsatu gure ama-hizkuntza ez zitzaiola ondoko belaunaldiari baliagarri.
MG: Baina, esan duzun bezala, zerutik jaitsi ez den afera da: eskolan hala irakatsi ziguten-eta, txikitatik. Euskal Herrian geratu direnentzat ere, prestigio gutikoa geratu da euskara. Diasporan, euskara klaseak antolatzeko joera ez da hain zaharra.
FB: Azkenean, euskal kultura hemen bizitzen genuen bezala dugu han proiektatu: euskara eremu edo adin batzuetara mugatuz, eta folklore bat aitzinean emanez. Baina folklore hori, dantza, pilota, musa, kantua... biziki inportanteak ziren guretako hemen, Amerikara joan aitzin.
JK: Gure biziaren zati ziren: hori gabe, dena hitsago zen. Gazteek horien beharra bazuten, ez zen polit egiteko! Zentzua bazuten. Ameriketan hori galtzea konprenitzen ahal da, baina hemen hain fite desagertzea, harrigarri da.
MG: Euskarari lotua ere baita, hizkuntzak ere baitakar zentzu hori bere baitan. Hizkuntza mugatu edo galduz geroz, gauza asko erori egiten direlako... Ez dira gauza horiek agerian, eta zaila izaten da esplikatzea.

Martin, uste dut zu euskara irakasle lanetan ere trebatua zarela diasporan...
MG: Bai, hizkuntzaren grina hori banuen nire baitan, hain ziur ere bertsolaritzari lotuta. Hasi nintzen euskara klaseen ideia aipatzen nire inguruan, baina ez zidan inork kasurik egin. Nonbait gaitzitu nintzen, eta txeke eder batekin joan euskal etxera, erranez diru hori osoki ematen niela euskara klaseak antolatzen bazituzten. Eta ni neu prest nengoela irakasle lanetan aritzeko. Horrela ginen aukera hori zabaltzen hasi, eta arrakastatsua suertatzen ari zaigu, 210 ikasleekin, beharra ere hor nonbait baitzegoen.
FB: Eta euskara ikasteko aukerak zabaltzen ari dira diasporan. Hor duzu ikusten zein funtsezkoa den gure arteko sarea. Gure ekarpena arlo batean ederra izan dela erran dezaket, ikusiz primaderatik larrazkenera euskal bestak denetan badirela, bakoitzak bere aldian antolaturik. Harrotasun hori bada, eta funtsezkoa dela hori sentitzea eta hedatzea ez dut dudarik. Diasporaren oraiko arduradunak bertze zubi motak dira eraikitzen ari: unibertsitatearen munduari lotzea euskal kultura. Gaitzeko urratsak dira horiek, eta Euskal Herriko erakundeen ekarpena ere baitezpadakoa da horretan. Ez da familia guzietan berdin transmititu euskaltasuna, eta ez dakit nola iraganen den hori geroan. Horregatik ere dute egitura desberdinek zubi hori bermatu behar, joan-jin horiekin oraino zentzu gehiago baitu diasporak eta gure kulturak.
JK: Egiten ari garen egonaldi honetatik ere, ideiak ekar ditzakegu han gauzatzeko. Bertsoak egin dituen urratsak alimaleak izan dira, eta gibelean den antolaketak anitz aberats dezake munduko euskaldunen arteko harremana.

Zer duzue atxiki bertsogintzak duen antolaketaz?
JK: Guk lehen auzolana deitzen genuen hura. Iduritzen zait hura bera dutela egiten, ahapetik, gure denboran laborari-etxeetan ari ginen bezala: elkarren beharra bazen. Hor ere izpiritu bera hauteman dut, lan eta aro berrietan izanik ere.
FB: Bistan dena, guk, publiko orokorrak bezala, ospea duten bertsolariak ditugula atxikitzen... Baina itzaleko lan hori gabe, ez litzateke halako dirdirarik.
MG: Hala ere, kalitate handiko bertsolariek ere beren lana betetzen dute, horrelako maila erakutsiz. Horregatik ere nuke bertsolaritzaren kultura azpimarratu nahi: funtsezkoa da bertso zaharrak-eta erakustea. Ez dirudite garrantzitsuak, baina horiek dakarten mamia gabe, ez dakit emaitza berdina genukeen. Xenpelar Dokumentazio-Zentroak daukan funtsa da gaurko egunean ere baliagarri dela hor gordetzen dena, ez dela museoan giltzaturik egoteko. Kultura horrekin, bertso-eskolan dabiltzan gazteek ere sentitzen dute zerbait bereziren zati direla.

Baina ez ote dizkiegu elite baten eraikuntzak dakarren arriskuei ateak zabaltzen?
MG: Elitea baino, nik uste erreferenteak direla bilatzen. Bertso-eskoletan dabiltzan gazteek behar dute jakin puntan zer aukera eduki dezaketen. Hori da bertsoa kirolari konparatzea: kirolari bikainek dituzte gazteak klubetara erakartzen, baina gero, klubek dute argi izan behar zer eskaintzen duten. Ez dituzte denak profesional izatera bideratuko... Hasteko, bertsogintzan ez da hori xedea: argi ikusi dugu ez dituztela bertsolari guztiak BECera igoarazi nahi.

Hala ere, txapelketak dirdira ez ote du monopolizatzen?
MG: Noski, ikusgarriena hori geratzen da.
JK: Behar bada, bertsoka aritzeko molde bat da aitzinean emana, bai. Maila gorakoa-edo... Molde herrikoiagoak ez dira agerian, baina ez dakit horiek zer toki luketen telebistetan.
MG: Nik uste dut herrikoi hori indartuz doala, eta poliki-poliki hedatuz joango den giroaren bezperetan gaudela, horren fasea zabalduko dela hurrengo urteetan.

Baina horretarako, hizkuntzaren aldeko bertze giro batek ere beharko du sustatu jendartean...
MG: Bai, dena batera joango den zerbait dut nik irudikatzen. Bertsoak hizkuntzari dakarrena zoragarria da. Hiztegia aberastea, hitzekin jostatzen jakitea, zirtoka... Nik uste osagarri horiek gune kulturalek dutela eskaintzen, eskola edo ikastoletako instrukzio orokorraren osagarri direla. Eta lotura ere badu gogoetetan, gimnastika bat behar izaten da: hori ere on da. Diasporan, ikusi beharko dugu zer lortzen dugun antolatzen ditugun euskara klaseetan, ondoren batzuk bertsotan motibatzen diren ikusteko. Oraindik ez zaizkigu Euskal Herria eta diasporaren arteko zubiak sendotzeko ahalak agortu, eta bertsoak asko eman dezake horretan ere bai.

Gehiago jakin

• "Kaliforniako bi bertsulari Euskal Herrian"