Johañe Etxebest (1980, Ligi-Aterei, Xiberoa) irakasle da ofizioz, baina dantza munduan da ezagun euskal kulturaren panoraman. Itzaleko langile, taula gainean ikusten ahalko da azaroaren 2014ko 7 eta 8an Maulen estreinatuko duten Baküna Show ikusgarrian. Aitzaki ederra xiberotar dantza osotasunean aipatzeko, eta horren inguruan dituen proiektuak ezagutzeko.
Nolaz bizi zara Luhuson, manexen lurretan, gaur egun?
Kattalin emaztea manexa izanik, eta lana kostaldean izanki, hemen finkatzeko hautua egin dugu. Nik, irakasle izanez, malgutasun gehiago badut alde horretatik. Eta Xiberoa ez da hain urrun, hemendik...
Zer atxikimendu begiratua duzu, sorlekuarekin?
Handia, sakona, eta gehienbat dantza izan da atxikimendu horren garatzaile. Aspaldidanik murgildua naiz mundu horretan. Jostatzeko, erran ohi dut aktibitatean den Xiberoko dantzari zaharrena naizela! Sei urtetan Ligin hasirik, Larrañeko kantu eta dantza taldean segiturik zortzi urtetan. Maskaradetan eta pastoraletan ere parte-hartu dut, errejent gisa ere bai... Lotura herriarekin eta lurraldearekin, biziki inportantea izan da. Hori da funtsa, gisa oroz. Geroago jin dira ikusgarrietan parte-hartzeak, Etxekopar eta Berzaitzek eramanik, ni beti dantzaren arloan. Gaur egun, oraindik ere gertatzen zait astean hiruetan Xiberoan izatea...
Proiektu bereziak ba omen dituzu...
Bai, irakaskuntza utzi, eta dantzari gehiago dedikatu nahiko nuke. Baditut ikusgarri proiektuak bidean, baita Xiberoko dantza-taldeen koordinazio xede bat. Nik uste badugun elkarrekin pedagogia baten ikustearen beharra, elkar saretzearena, haurrekin aritzearena... Dantzatik abiatuz, kulturaren ikuspegi osoago bat eman, euskara barne, prefosta. Xiberoko Herri Elkargoaren sustengua badut, eta diru-laguntzen bideratzen ari gara. Bestalde, Lapurdin bainaiz, Elirale konpainiarekin ere badut proiektu bat, abendutik goiti.
Lehentasunetan, haatik, Baküna Show duzu...
Hala da! Baküna, sinpletasunaren zentzuan, eta Show, mundu distiratsuago baten adierazle. Kontraste horretan dugu oinarritua gure ikusgarria.
Zer izpiritutan, filosofian muntatu duzue?
Filosofia anitzean, lehenik. Dantza talde desberdinetako kideak bildu gara, ideia ezberdinetakoak, eta horietan eraiki dugu ikusgarria. Konpromisoak eginez, bakoitzaren eragin edo nahiak nahasiz. Gero, badugu gure tradizioa, herrikoia, alde batetik, eta saihetsezina zaigun mundu kontsumitzaile eta globalizatu hori bestetik. Konfrontazioan dira, baina ene galdera da nola gure kulturak, berezitasunak, nortasunak laguntzen ahal gaituen gure burua mundu zabal horretan aurkitzen.
Eta, konkretuki, zer da ikusgarria: bi mundu horien arteko txertatze-saiakera?
Bai eta ez. Hori baino konplexuagoa da. Aldi berean, Xiberoan, barnealde osoan bezala, kanbiamen anitz izan da: euskararen galera, euskaldun izatearen ahalgea, herritik partitze mingarriak, industria baten erortzea... Tradizioaren lekua bera baztertua izan da, funtsean, sozialki anitz gauza jasatearekin batera. Hala ere, minoria batek atxiki du Xiberoan bizitzearen zentzua, eta horren eraginez, belaunaldi berriek, nahiz-eta kanpoan ibili, ukan dute sorterrian zerbait eraikitzearen gogoa, bakoitzak bere arloan: zabaldurik izanez, baina gure nortasunean bermatuz. Gorabehera horiek dute ikusgarriaren trama josi.
Nola idazten da dantza-gidoi bat?
Ez da lan ttipia! Dudatu gara kantua, antzerkia, bertsoa ere sartzeko xedeetan, baina dantza baizik ez dugu atxiki, ororen buru. Horrek behartu gaitu dantza bere osotasunean hartzera: ez urratsak soilik, ez-eta teknika bakarrik, baina bai ditugun kodeak ere sartuz. Xiberotarrendako berezia izanen da: ez dutela konprenituko erranka hasiak dira jadanik, baina nik uste merezi duen. Liburuxka minimalista bat izanen da laguntzeko, baina gero, jendeak beharko du ikusten duenari zentzuak zabaldu.
Zuek proposamenak eginen dituzue, bakoitzak bere moldean interpretatzeko gisan?
Dantzan, edo ilustrazioan zaude, apainketan erortzeko arriskuarekin, edo iradokizunean, ikuslearen interpretazioaren bila. Guk bide bat ematen dugu, eta bakoitzak ikusten du zer heinetan engaiatu nahi duen horretan. Kasu honetan, bakoitzak ikus dezala Xiberoan zer galdu dugun bidean, eta, geroari begira, zer hautu eginen dugun. Badira elkartasunerako keinuak ere...
Ez ote du tradizioak itoa izateko arriskurik?
Ez gara dantza klasikokoak, ez-eta dantza garaikidekoak: xiberotarrak gara. Gure dantzak horri lotuak dira. Non atzematen dira? Maskaradetan eta pastoralan. Guk beti hor ezagutu ditugu, eta beti hor emanen ditugu. Pena litzateke gure dantzen teknika hartzea bakarrik, ikusgarrirako. Inguruan diren kodigoak, metaforak, kontutan hartu nahi izan ditugu, gure kultura horietan ere baita. Bereziki zaindu nahi izan dut alde hori. Eta Edu Muruamendiaraz koregrafoa xiberotarra ez izanki, konfrontazio biziki interesgarria atera da gure lanetik.
Prestakuntzan, errepiketan, maskaradekiko zer desberdintasun ikusi duzu?
Maskaradetan, koadroa finkatua da. Sorkuntzarako ikerketa baduzu, baina aski ttipi dena. Baküna Shown, lan horrek aise leku gehiago hartu du: hamabi dantza asmatu ditugu, alimaleko lana izan da! Energia anitz eman dugu horretan. Ez da batere desmartxa bera. Herri desberdinetako dantzariak ere ditugu, adibidez.
Dantzarien castingarik antolatu duzue, “show”-aren izpirituan?
Ez, batere! Amaiur ikusgarritik eta Kauteren Baletatik baginen dantzarik batzuk interesatuak, eta horien artean zerbait egiteko xedea hartu dugu. Bolondres eta ezagunen arteko muntaketa izan da. Baina dantza taldeetan arrangura duguna, helburu mentsa da. Batzuek biziki maite dute dantza, baina ez dute haboro egiteko parada, edo beste zerbait ezagutzeko aukerarik. Eta beste gauza bat da jendeak hogei urtetan uzten dutela dantza taldea, ez baitira helburuak argituak. Alta, adin horretatik aitzina da dantzan plazera hartzen, osotasun bat ikusten. Baküna Shown, dantzari zohituak gara, 28 urte bataz bestean, eta gozatzen dugu.
Sakon ditzagun dantza eskolen arrangurak...
Lehen aipatzen hasi naizen bezala, oro-har, transmisioaren inguruko kezkak dira. Bolondres mundua da, bere alde on eta nekeekin, baina dantza ikasi dutenak ez dira baitezpada lotzen irakasteari. Gainera, ez dakite nola irakats, nondik lot: pedagogian gabeziak badirela erran nezake. Eta bada haur eta gazteen gaia. Horiek nola ikusten dute dantza? Beste kirol bat bezala. Horrela harturik, ez du pisurik errugbia edo baloiaren inguruko kirolen ondoan. Horren adierazgarri da zenbat mutikok dantza taldea uzten duen, beste kirol batetan sartzeko.
Zer da, belaunaldien arteko lotura galdu, eta, horrekin batera, zentzua?
Gizartearen afera ere bada. Baina zentzua da gehien galdu, bai: helburua. Eta nik nahiko nuke horren berreskuratzean dedikatu, ondoko urteetan. Euskal kulturari loturik, euskarari nola ez, balitzateke hor mundu bat berreraikitzeko. Adibidez, dantza talde bateko haurrekin, maskarada muntatu, auzo-herrira joateko. Adinen araberako helburuak finkatu, jokotik dantzarainoko bide batean. Euskarazko komunikazioa bermatzea, prozesu osoa euskaraz eramateko. Eta kulturaz ere gauza gehiago transmititu. Gaur egun, gehiegi gertatzen da hamazazpi urteko dantzari batek ez jakitea bere dantza zeri lotua den.
Baina maskaradak, helduen munduko ataria, haurrekin lantzeak badu zentzurik?
Helburua litzateke maskaradaren dastaraztea. Dantza gure zerbaitekin lot dezaten, ahal bezain goiz. Hori baliatu, geroa bermatzeko. Maskarada izan daiteke adibide bat, edo pastorala, edo gure ingurumenari loturik den beste sorkuntza bat ere bai. Nahasten ahal ere dira motrizitate eta kultur alderdiak. Harremanak ere funtsezkoak izanen dira, eskolen arteko trukaketak. Hori, denen artean gogoetatzekoa da, gisa oroz. Baina koordinatzeko lana gogotik hartuko nuke, bideak emanen baitizkigu pista gehiago.
Gaur egungo egoeran, hori guzia euskaraz eramatea zinez posible ikusten duzu?
Dantza irakasten dudalarik, ez dut kontzebitzen ahal euskaraz ez egitea. Ez da denen kasua, eta aurreiritzi anitz bada hor hausteko. Dantzan, oinarrizko gauzak aski errepikakorrak dira, eta memento batez, sartzen dira... Horretatik abiatuz, nik uste euskarazko burbuilak sortzen ahal ditugula, eta, denborarekin, lan iraunkor baten bidez, jendea trankilago utzi gaiarekin. Gainera, iduritzen zait haur eta gazteek uste baino gehiago ulertzen dutela euskaraz: horrek ere baimenduko du euskarazko lan bat eramatea.
Dantza eskolen garapenak zertan utziko du herri baten dinamika, belaunaldien arteko nahasketa, adibidez, maskaraden prestatzeko?
Gure ahalak zein diren ikusi behar dugu. Heldu den urteko maskaradak, Idauzek prestatuko ditu, eta ni ekarrarazi nute errejent lanendako. Hara: norbait kanpotik ekarrarazten dute. Dinamika bat galdu baita. Kodigo batzuk ere galdu dira, ez baitira gehiago dantzarien edo irakasleen gogoan ere. Idauzek eman azken maskarada, 1999an izan zen. Nahi izan dut horko parte-hartzaileak gurekin izan zitezen aurtengoaren prestaketan. Karguen ematea dugu ondoko egunetan, eta hor izanen dira. Beren presentziak berak zerbait ekartzen dio dinamikari, errespetua baizik ez bada. Jokoetan ere, izkiriatzeko-eta, gauzen erakusteko, hor izanen dira. Aldiz, ments zen gauza, ene iduriko, maskaradaren, inauteriaren sinbolika zen. Eta memento bat hartu dugu hori aipatzeko, pertsonaiak zehazteko eta abar. Brale dantza ere ahal bezain sakonki nahiko nuke landu, errito-dantza baita, kodigo zinez zehatzekin: hor, literaturan gara, eta sinesten da edo ez, baina landu beharreko gauzak dira. Kodigoek zentzua ematen dute, eta indarra.
Transmisio hori, beraz, dantza eskolen gain izanen da?
Ez osoki, baina haur eta gazteak transmisio horretara bideratzea izanen litzateke helburua. Jakin ere behar da dantza eskola herrikoa dela: horrek badu bere inportantzia. Eskolaren betebehar nagusia, orain arte, teknika erakustea izan da. Berme inportanteak dira, gehiago ustiatzen ahal direnak, ikuspegi kulturala indartuz. Oinarri hori ukanik, herrietako dinamika, belaunaldien arteko transmisioa... erraztea ikusiko nuke. Haur eta gazteekin, ez luke dantza eskola izan behar, baizik-eta kultur eskola. Gainera, egin daitezke zubiak bertso edota musika eskolekin, proiektu batzuen inguruan. Bagenuke osotasun baten berreskuratzearen beharra.
Dinamika horretan, Baküna Showren lekua zein da?
Goi-mailako dantzan ari gara, hor. Teknikaren aldetik, kalitate aldetik...
Eta maskaradetan, ez da hala?
Arazo sobera ukan dugu, urteetan zehar, horrelako kalitatera heltzeko, gauzak eta jendea iraunarazteko. Adibidez, aurtengo maskaraden dantzarien bataz besteko adina hamasei urtekoa izanen da. Lehen aipatu bezala, dantzariak osotasun bat lortzen du hogei urtetatik aitzina. Gisa oroz, Baküna Show bezalako ikusgarriak muntatuz, erreferente izan nahi dugu, teknikoki baizik ez bada ere, gaztetxoendako. Horiek esku artean hartuko ditugularik, kulturalki bezain teknikoki jantzia den jendearekin ari direla ikus dezaten, eta haiek ere ukan dezaketela aukera berdina adin batetara heltzean. Ikusgarri horien lantzeak, bertze ate batzuk zabalarazten dizkigu, gure kultura ontzeko intentzioa ukanez, eta garena mespretxatu gabe.
Izpiritu horretan duzue halako pack turistiko bat osatu, ikusgarriaren inguruan?
Ez dugu pack turistiko gisa ikusten. Lapurdira eta Gipuzkoara joanen garenez, gure ikusgarriarekin, interesgarri iduritu zaigu gure desmartxan dauden Xiberoko enpresa batzuk gomitatzea, berek ekoizten dutena erakuts dezaten. Gipuzkoan, adibidez, badute Xiberoaren irudi bukolikoa, mistikoa, idilikoa. Horrekin ere hautsi nahi dugu. Bizi garela erakutsi. Eta euskaldunen arteko harremanak lotu. Xiberoan, guti pentsatzen da Hego Euskal Herriari, ekonomia munduan ere. Zubiak baditugu eraikitzeko. Eta desmartxa horretan kokatzen baldin bagara, sano zait.
