Joxean Fernández (1973, Donostia) Euskadiko Filmategiko zuzendaria da. Zinemaldiko zuzendaritzako kide, Nantesko unibertsitateko irakasle, zinemaren historian aditua da. Etxepare institutuak galdeginik, euskal zinearen historia laburtu du liburuxka batean, hiru hizkuntzatan argitaratua EKEren laguntzarekin. Iragana eta etorkizuna hobeki ulertzeko, euskal zinegintza biluztea onartu du hemen.
Xan Aire: Ttipitan, zer aukera zenuen filmak ikusteko?
Joxean Fernández: Nire amonarekin, pelikula asko ikusten nituen telebistan. Gogoratzen dudan lehenengo filma, Howard Hawksen Bringing Up Baby da. Oraindik ikusten dut amona eta bion burua barrez, eta zoriontsu!
X. A.: Eta lehenengo euskal filma, zein izan zen?
J. F.: Uste dut nire ikastetxean proiekzio bat antolatu zutela, eta gogoratzen dut Montxo Armendarizen Tasio obra. Euskal Herriari buruzko nire lehendabiziko pelikula zen, eta hor nintzen konturatu euskal zinema bazegoela: zerbait izan zen! Eta Tasio pertsonaiak, sekulako garrantzia izan zuen niretzat. Pantailan, Euskal Herria ikusi nuen, eta ez nuen horrelakorik ezagutzen! Telebistan, bai, baina hor, zineman zen, pantaila handian... Geroztik, ikusi dut Tasiok zer nolako garrantzia ukan duen gure zinearen historian. Eta Montxo Armendariz ere ezagutzeko aukera izan dut: lagunak gara, miresten dut; bere zinearekin lotura oso berezia daukat, bizitza ulertzeko bideak hartu ditut.
X. A.: Elkarrizketa jarraitu aitzin, hobe argitzea zuk zer ematen duzun euskal zinema kontzeptu horren pean...
J. F.: Gai horri buruz, sekulako eztabaidak izan dira! Transizio garaian, batez ere, asko eztabaidatu zen horretaz, eta iskanbilak ere izan ziren... Nire eta Euskadiko Filmategiaren ikuspuntutik, erran nezake definizio hori, oso orokorra dela. Hau da interesatzen zaiguna: euskal zinegileek egiten dituzten pelikulak; Euskal Herrian ekoizten direnak ere; Euskal Herriari buruzko gaiak jorratzen dituztenak ere; euskaraz direnak ere, kontutan hartzen ditugu, nola ez. Hori guztia da euskal zinea, guretzat. Nik uste definizio zabal hori beharrezkoa eta logikoa dela. Begira horko kartela: Au Pays des Basques. 1930ean egindako filma da, Frantzian ekoiztutakoa, Jean Faugères eta Maurice Champreux zinegileen obra. Baina nabarmenki gutaz ari den pelikula da, eta guretzat, oso garrantzitsua. Gurea da.
X. A.: Zergatik ez euskal zinema kontzeptua euskarazko filmei mugatu?
J. F.: Historikoki izan den definizioa, hori izan da, eta ulertzen dut. Baina hori egiten bagenu hemen, eta orain, gure esparrua oso, oso mugatua litzateke. Euskadiko Filmategi gisa, hori ezinezkoa litzateke. Esparru zabalagoa gordetzea, funtsezkoa da, izan dadin ikerketa kontuentzat, adibidez. Ikerlariak hona etortzen dira euskal gaien bila. Horrez gain, begira nor galduko genukeen: Montxo Armendariz, Imanol Uribe, Pedro Lea, Alex de la Iglesia, Julio Medem, Enrique Urbizu, Daniel Kalparsoro, Ana Diez, Helena Taberna... Euskal zinegile asko daude, euskaraz hitz egiten ez dutenak, eta erderaz sortzen dutenak. Horrek ere esan nahi du gure esparruak zabalago izan behar duela. Edo Amalur bezalako pelikula garrantzitsua baztertu beharko genuke. Baina hor, gure lanaren ikuspuntutik ari naiz; intelektualki, besterik da, eztabaida irekia dago.
X. A.: Eta zergatik hain guti ekoizten da euskaraz?
J. F.: Tamalez, 1980ko eta 1990eko belaunaldiko euskal zinegileek, ez zuten euskaraz hitz egiten... Euskara XXI. mendean iritsi da zinemara. Orain, bai, badago belaunaldi berri bat, pelikulak naturaltasunez euskaraz ekoizten dituztenak: Asier Altuna, Jose Mari Goenaga, Fermin Muguruza, Jon Garaño, Telmo Esnal... Hurrengo egunetan, Bruselara noa, hango zinetekan euskarazko lau pelikula aurkeztera: Bertsolari, Zuloak, Urte berri on, amona! eta 80 egunean. Hor, egileen ama hizkuntza euskara da, gidoiak eta guztia euskaraz egiten dituzte, logikoa den bezala. Euskarak traba handiak izan ditu, historikoki, eta hori zinean ere nabaritzen da. 1980. hamarkadan, Antxon Ezeiza saiatu zen euskarazko zine-industria bat sortzen, pelikulak euskaraz ekoizten. Baina hori, nik uste benetan gaur ari garela ikusten: zinean, euskara egonkortzen hasi berria da.
X. A.: Euskal zinearen urrats historiko nabarmenak zein izan dira?
J. F.: Zinema mutuan, 1920. hamarkadan, Edurne, modista bilbaina eta El Mayorazgo de Basterretxe izan dira, seguraski, hemen izan ditugun pelikula garrantzitsuenetarikoak. 1933an, Teodoro Hernandorenak oso inportantea zen dokumentala egin zuen: Euzkadi. Zoritxarrez, faxistek erre zuten, hemen bertan, Donostian, 1936an. Hortik, lehen Eusko Jaurlaritzatik jalgi zen propaganda zerbitzu bat, eta oso lan interesgarriak egin izan dira, batez ere Nemesio Sobrevilaren eskutik. Eta gero, diktadura... Euskal zinegileen erbesteratzea, eta sakabanaketa. Euskal zinean, basamortua nabarmenki agertzen da. Pentsa, hogeita hamar bat urte pasa ziren, 1968an Nestor Basterretxearen Amalur agertu arte. Lehenago izan ziren pelikula bakar batzuk, baina hori inflexio-puntua izan zen, gerraz geroztik, Euskal Herrian egindako lehen film luzea baitzen. Harrigarria. Hor agertzen da Francoren diktadura zer izan zen gure kulturarentzat. Eta Amalur izan da kontestaziotik jalgi den obra.
X. A.: 1980an, giro oparoagoa izan zen...
J. F.: Noski. Eusko Jaurlaritzatik lehen diru-laguntzak sortzen dira, eta filmak ekoizteko lehen aukera serioa. Belaunaldi batek ulertzen du euskal gaiak zinean jorratzea posible dela. Adibidez, Pedro Lea Madrilen zegoen, eta hona itzuli zen. Ez zen industriarik sortu, baina aukera hori sumatu zen. Tamalez, ez zen posible izan, Madrilek daukan indarra, zinegintzan, saihestezina baita. 1980-1990 hamarkadetako euskal zinegile ia guztiak han daude, gaur egun ere. Beti erran izan dut Euskal Herrian, talentu asko genuela, baina industria gutxi.
X. A.: Hori da zure liburuxkaren konklusioa?
J. F.: Bai, eta areago joanez, talentua bermatzen badugu, industria ere, noizbait, indartuko dugu... Baina badakit oso zaila dela. Zinea: diru asko, denbora asko, etengabeko lan kolektiboa... Oso enpresa zaila da.
X. A.: Industria alde hori, zinez saihestezina da?
J. F.: Nik uste dut baietz. Antxon Ezeizak ere hori zioen. Alex de la Iglesiak ere dio Bilbotik zinea egitea ia ezinezkoa dela: ekipoak alokatu, materiala, aktoreak... Denak Madrilen daude! Hala ere, nik uste azken belaunaldikoekin, aldaketak nabarmentzen ari direla. Gehienek hemendik lan egiten baitute. Nik uste gauzak modu desberdinean ikusten dituztela. Ikusiko dugu zer gertatuko den, hor... Baina nik ez daukat pistarik industria bat garatzeko hemen. Madril eta Paris oso indartsuak dira...
X. A.: Alta, Zinemaldia urtero antolatzea lortzen da...
J. F.: Bai, ekitaldi oso garrantzitsua da. Bokazio asko sortzen dira. Niretzat, pribilegioa da bertako zuzendaritzan izatea. Iruditzen zait euskal zinearentzat ere, nazioarteko leihoa ere badela. Sail desberdinetan sartzen dira euskal pelikulak, hor dira ezagutarazten, eta hori bai, funtsezkoa dela. Horrez gain, Zinemaldiak oso toki garrantzitsua dauka munduan. Cannes, Berlin, Venezia, eta gero Donostia dator. Nahiz eta Berlinek guk baino hiru aldiz diru gehiago ukan. Baina Hego Ameriketatik etorritako pelikulentzat ere, oso garrantzitsua da. Zinemaldia indartsu ikusten dut, batez ere azken hiru urteotan.
X. A.: Nazioarteko lorpen hori badugu, baina euskal filmak Ipar Euskal Herrian ikusteko trabek segitzen dute...
J. F.: Tamalgarria, benetan. EKE-k bilkura bat antolatu zuen gurekin. Eta egia da egoera zaila dela. Gure filmak frantziar estatuan banatzeko, zirkuitu ofizialetan, sekulako oztopoak daude. Azkenean, Frantziak bere zinegintza babesten du Amerikar Estatu Batuetako erraldoiei begira. Eta nik, hori oso ondo ikusten dut: nik uste Euskal Herrian zerbait bagenukeela ikasteko hortik. Zer gertatzen den, errealitatean: AEBko ekoizpenek toki gehiena okupatzen dute Frantziako zinegeletan, eta ondotik datoz Frantziakoak, legislazioak ondo babesturik. Ondorioz, geratzen den tokia oso txikia da bertze herrietako ekoizpenentzat. Porroxka horietan dago euskal zinea, baina lehen postuetan izan gabe, gainera. Hirugarren munduan bezala gaude.
X. A.: Zer daukagu, prestigioa eskas?
J. F.: Dauzkagun izenekin, prestigioa eta talentua badauzkagu. Baina anitzek ez dute arrakasta izugarririk lortu. Ibarra batek, adibidez, ez du lortu Frantziako zirkuitu ofizialean sartzea.
X. A.: Banatzaile frantsesek zer ikuspuntu dute hemen egiten den lanaz?
J. F.:Haien ikuspuntua nahiko etsigarria dela aitortu behar dut. Txepe Larrek azpimarratzen zuen, EKE-ren bilkuran, nola euskarazko ekoizpen bat urrun geratzen zaien banatzaileei. Gauza arraroa zaie “Espainiako” film bat euskaraz izatea. Haiek, Gerra Zibilari buruzkoak nahi dituzte, eta iritzi oso geratuak dituzte. Baina hartu 80 egunean bezalako pelikula, zeinek amodiozko istoria kontatzen duen, eta erakusten duzu euskaraz ere egin dezakezula horrelako gauza unibertsala. Baina aurreiritzi asko daude. Pedagogi-lan baten beharra badago.
X. A.: Horiek aldatzeko bitartean, alternatibak badaude?
J. F.: Zinemalditxoak badaude. Nantesen, euskal zinearen leiho bat antolatu dugu. Euskal pelikulak frantziar estatuan ikusteko, frantsesezko azpititularrak dira giltzak. Nantesen, hori dugu bultzatu azken hamahiru urteotan, eta nik uste oso garrantzitsua izan dela, epe luzean. Euskal Herriko ekoizleek Nantesko azpititularrak errekuperatzen dituzte, eta horrela zaizkie Frantziako ateak zabaltzen. Eta Nantesen gertatzen den bertze funtsezko gauza: aurreiritziak uxatzea. Ikusleek normaltasunez begiratzen dituzte euskal pelikulak. Lehen aipatu lan pedagogikoa ere betetzen baitugu.
X. A.: Azkenean, euskal zinearen eskola potente batek, ez ote luke bertze eraginik?
J. F.: Agian, bai! Adibidez, Bartzelonako ESCAC eskolak oso ondo funtzionatzen du. Hemen dauzkagun bakarrak, Andoainen bezala, xumeak dira, oraindik, baina berdin hori izan daiteke bide emankor bat. Katalunian zinegile asko sortzen ari dira: Marc Oller, Juan Antonio Bayona... Hemen ere badago kalitatea, izan zinegileetan zein teknikari guztietan... Baita soinu-banda egileak, gidoilariak, eta argazkilari-zuzendariak ere! Behar bada hori guztia antolatzea zaigu falta.
X. A.: Baina jende hori hemen ote dago, Euskal Herrian?
J. F.: Denetatik dago. Hala ere, mordoxka bat dago hemen... Eta Madrilen izanik ere, elkarrekin biltzen dira. Pelikula baten fitxa-teknikoa irakurtzea aski da. Baina ez dira biltzen industria-egitasmo bat bultzatu beharrez, dagoeneko industria batean daude-eta.
X. A.: Eta bertsogintzak lortzen ari duen emaitza potolo horretatik, zinemak ez ote luke deus ikastekorik?
J. F.: Behar bada, bai! Proiektu xume bat badaukat: aipatu ditudan hiru belaunaldietako egileak hiru egunez elkartzea. Euskal Herriko Unibertsitatearen udako ikastaroetan antolatu nahiko nuke. Proiektu hori orain aurkeztuko dugu, datorren uztailean antolatzeko. Behintzat elkar ezagutzeko, eztabaidatzeko, gure zinemari buruzko hausnarketa sakona egiteko. Oso positiboa izan daiteke. Lehen urratsa izan daiteke. Transiziotik hona ez dugu behar den moduan eztabaidatu euskal zineaz. Hausnarketa horretatik liburu bat ere atera daiteke, erreferentzia litzatekeena, lehen harri bat. Bertze proiektu bat ere aurkeztua genuen Akitania-Euskadi euroeskualdeari, euskarazko filmen proiekzioa indartzeko Baionan... Baina gibelera bota digute.
X. A.: Bitartean, elkarteek dute lan hori betetzen, Iparraldean. Zinegin festibalak, adibidez, Hazparnen...
J. F.:Bai, zorionez horrelako ekimenak badaudela! Eta Euskadiko Filmategiari asko interesatzen zaio elkarteen lana, gure esku baitaukagu hedatu beharreko materiala. Ipar Euskal Herria ere ezinbestekoa da. Hor dugu herria egiteko aukera. Hori, egunero eraikitzen den gauza da, eta asko daukagu partekatzeko. Bestalde, Iparraldea zubi bat ere izan daiteke euskal zinea frankofoniarantz hedatzeko. Banatzailerik lortzen balitz Iparraldean, funtsezkoa izan daiteke. Euskal zinema guretzat soilik garrantzitsua baldin bada, gaizki egiten ari gara. Guretzat oso garrantzitsua izan behar du lehenik, gero kanpoan ere hedatzeko. Eman eta zabaldu, hori bai dela etorkizunerako leloa.
