Xabier Elosegi (1937, Tolosa, Gipuzkoa) ikerlariak Sarako etxeen izenak zein familia deiturak jorratu eta orraztu zituen, 2005ean argitaratu liburu batean. 2011ko Sarako Idazleen Biltzarrean, apirilaren 25ean, Barandiaranen Bosquejo etnografico de Sara aurkeztu du, Erramun Bachoc eta Pantxoa Michelenarekin moldatu duena, Kattalin Totorikak, Jon eta Jesus Aizpuruak frantsesera eta euskarara itzuli dutena.
Xan Aire: Zure sortetxea kontatu behar bazenu...
Xabier Elosegi: Karrikan sortua naiz. Erran nahi dut apartamentu batean haziak izan garela, kale-umeak ginela. Ni sortu nintzen garaian, ordukotz, Tolosa aski handia zen, hamabost edo hamasei mila biztanleekin. Ene familia jada tolosartua zen hiruzpalau belaunaldi hartan. Aita arrunt euskalduna nuen, bere familia ere hala zen, funtsean, baina ama Argentinan sortua zen, buraso euskaldunen alaba, txikitan Euskal Herrira itzuli zena. Euskaraz ez zekien ongi, baina moldatzen zen. Etxean, haatik, espainolez egiten genuen, aita-amen eta zazpi haurrideen artean, sei mutiko eta neska bakarra baikinen. Karrikako giroa ere arrunt espainola zen. Aldiz, aitaren bidez, eta etxean genituen neskatoei esker ere bai, euskara atxiki dugu, baina bigarren hizkuntza bezala.
Euskara geroztik garatu duzu, beraz...
X.E.:Anai-arreba batzuek besteak baino gehiago garatu dugu. Ni betidanik euskaltzalea izan naiz. Erran behar da etxean genituen liburuek anitz lagundu nautela. Eta gure aitak. Oroit naiz, orain balitz bezala, 1947an Kuluxka sortan argitaratu zen lehen euskal liburua erosi zuen, eta mirakulua balitz bezala aurkeztu zigun ! Frankismo denbora zen... Berantago, meza liburu bat, osoki euskaraz zena, ene sosekin erosi nuen, hamahiru edo hamalau urtetan. Bestalde, zientzian murgildua zen osaba bat ere bagenuen, Barandiaranen adiskide handia izana. Gure aitonaren ingurumena ere euskaltzalea eta kulturaduna zen : Bonifazio eta Karmelo Etxegarai, Arturo Campion... Erran nahi dut euskal erreferentziak izan ditugula, etxean, familian, ene baitan, ene bizian eragina izan dutenak.
Kale-umea izanki, euskal etxea aztertzeko gogoa nondik heldu zaizu, ba?
X.E.:Zuzen ez dakit. Berant jin den gauza da. Hala ere, haur denboran, baserriarekin lotura zuzena izan dut, urte guztiz uda pasatzera joaten baikinen Gaztelu (Gipuzkoa) bezalako herri txikietara. Erran nahi baita bi edo hiru hilabetez arrunt baserriko bizimoldea genuela, barrukian barna, arrautzen biltzen... Etxaldearen amodioa eragin du horrek, anai-arreba guztion baitan. Baina oraindik ez nuen ulertzen etxea zer zen euskaldunentzat.
Eta, zer den erraten ahal duzu?
X.E.:Erran nezake, oraino ere, Euskal Herria etxea dela, eta etxea Euskal Herria. Gune urbanoetan bizi da, gaur, jendearen hamarretatik zortzi, edo bederatzi, berdin. Hala ere, jende horrek sentitzen du halako lotura bat etxearekin. Deiturarekin lotzen du. Badakigu, hastapenean, deitura eta etxearen izena gauza bera zela. Eta jendeak oraino horri kasu egiten dio, badaki bere deitura halako edo holako baserritik heldu dela. Sineste hori bada oraino, horrek du etxearen eta Euskal Herriaren arteko lotura egiten. Baina kasu. Amesten genuen etxe edo etxalde hori euskalduna zela pentsatzen genuen. Ikusi dugu, haatik, etxe bat fisikoki euskalduna izaten ahal zela, eta barnetik, erdalduna. Hala da Nafarroan edo Araban, Bizkaiko parte handi batean ere, edo hemen, Amikuze bezalako eremu batean. Etxearen kultua badute, eta ez dira batere euskaldunak.
Zergatik Sara hautatu zenuen zure ikerketarako?
X.E.:Ez naiz Saratik hasi. Azkainen bizi nintzelarik, ordukotz, herri hartako ikerketa batean hasi nintzen. Garaian ditut katastro zaharrak ezagutu, balio handiko dokumentua, Napoleonen denboran hasirik eta 1840. urte inguruan bururaturik. Herri bakoitzarentzat partzela guziak banatzen ditu, toponimoak emanez, lurrak zertarako baliatuak diren jakinaraziz, eta jabeak, edo nagusiak ezagutaraziz. Hau da berezitasuna : identifikatzen dituzte izena, deitura, eta etxe izena emanez, hiruak segidan. Frantsesek ere Euskal Herrian etxearen izena ezartzea baitezpadakoa zela konprenitua zuten. Eta Azkainetik Sarara joan ginen bizitzera. Poupe eta Bru deituriko bi kanboarrek egindako artikulu bat irakurri nuen, Sarako etxeei buruz, 1505eko dokumentu baten kopia batean oinarriturik. Hortik piztu zitzaidan Sarako etxeen izenak identifikatzeko xedea eta geografikoki kokatzea.
Eta liburu bat atera zenuen, azken finean...
X.E.:Alta, hastapenean ez nuen batere helburu hori! Baina lan erraldoian engaiatu nintzen... Orain, Sara, etxeak eta deiturak lau mendez (XVI-XIX) hor da, kontsulta liburu gisa. Alde batetik, etxe bakoitzak bere fitxa badu. Izena, data, nagusiak zein etxetiarrak. Bestalde, deituren jatorriak, oinarriak, erran-nahiak. Etxeen izenak eta deiturak lotu... Ehunka oren pasatu ditut. Lan horren oinarriak dira, lehenik, heriotza, sortze, bataio eta ezkontza agiri guziak. 8.000 ale kopiatu ditut denetara. Gehi, bestalde, Sararen inguruan eginak izan diren lan guziak. Horietan agertuak ziren hutsak ere zuzentzea nuen helburu, biziki inportanta baita historikoki, baina gerorako ere bai. Baina Barandiaranen Bosquejo etnografico de Sara lana azpimarratu nahiko nuke, lagungarria izan baitzait ikerketetan.
Hori duzue euskara eta frantsesera itzulia, Sarako Idazleen Biltzarrean aurkeztuko duzuena...
X.E.:Bai. Barandiaranek bosquejo (zirriborro edo esquisse) deitzen zuena izan da bere lan etnografikorik handiena ! Alimaleko lana ! Interes handikoa, gaur egun ere bai. Etnografo gisa jokatu da, bistan dena, bere ikerketa egiteko. Iparraldean egin ditu, bertze herrietan ere bai, ikerlan batzuk. Baina Sarakoa izan da biziki handia. Denak jorratu ditu metodo modu batean. Hamahiru urtez egon zen Saran, 1940tik 1953a arte. Apez ttikia deitzen zuten, jendeak estimatzen zuen kofesioan biziki laburra baitzen eta aise pasatzen baitzen ! Jendea beldur baitzen kofesatzera joateko... Horretaz aparte, hamabost edo hogei pertsona elekatu ditu, bera baino anitzez zaharragoko jendea, laurogeita hamar urte ingurukoak, beren gazte denborako gauzak kontatzen zizkiotenak. Azkenean, erran dezakegu argazki bat atera duela, eta argazki hori istorio bat dela.
Istorio horren laburpena egin dezakezu?
X.E.:Kartografian sartu zen, geologian, baita etxean: eraikinak, erlijioa, superstizioak, osagarria, meteorologia... Beraz, istorio hori da lurra, laborantza, artzaintza, kontrabanda, leiendak, narrazioak, kontakizunak. Hizkuntzalaritzako ere balio du bere lanak. Espainolez egina eta pentsatua izana da, baina Sarako erran moldeak agerrarazten ditu. Ondorioz, hiztegi biziki aberatsa ateratzen du, hitz gehienak bizimoldeari lotuak direnak. Barandiaranen lanak sekulako balioa du. Gainera, marrazkiak berak eginak ditu. Bestalde, Alemanen okupazioa ere kontatzen du Saran, berak bizi izana baitu. Alemanez bazekien, eta itzultzaile baliosa ere izan zen herrian. Eta Alemanak bere lanari interesatuak ziren, zientzian jantziak baitziren.
Bazen, beraz, lan hori itzultzeko arrazoirik...
X.E.:Barandiaranen lana itzultzea baitezpadakoa zen, saratar gehienek ez baitute ezagutzen. Horretako, Jean Aniotzbehere Sarako lehengo auzapezak frantsesera itzuli behar zela erran zuen, eta Euskal Kultur Erakundeak, berriz, euskarazko itzulpena bultzatu zuen. Baina guk euskara ulergarrian argitaratu nahi izan dugu, transmisio lana ahal bezainbat segurtatzeko, izan dadin Sarako herrian berean. Barandiaranen huts porroskak ere zuzentzeko parada ere izan dugu, hizkuntzalaritzan gauza batzuek ihes egin baitzizkioten.
Ahozko transmisioa galduko zelakoan egin zuen lan hori?
X.E.:Ez zait iduritzen, lan hori egin duelarik, geroari pentsatzen zuela. Bere garaian, transmisioa oso-osoa zen, katakonbetako bizimoldea zen ! Bere obran berean ageri da Barandiaran bere zientzia eta kultura mugimenduarentzat bizi zela. Berantago ikusi duke, haatik, bere ikerlanak transmisioarekin lotzen ahalko zituela. Horrek ere Saraz egindako dokumentuaren balioa handitzen du. Beharrik egin du! Baina guk ditugu, orain, gisa horretako lanak geroari begira egiten.
