Argitxu Camus Etxekopar (1980, Onizepea, Xiberoa) misio-kargudun da Euskararen Erakunde Publikoan, baita ikerle ezagutua. Euskal emigrazioa izan du hari nagusi, Renoko Euskal Ikerketa Zentroko langile izateraino. 2015eko urriaren 16ko mahai-inguru batera gomitatua du Euskal Kultur Erakundeak, ondoko galderari erantzunak emateko: euskal emigrazioa, oroitzapena baino gehiago?
Erraza ote zen, zure haur denboran, euskaldun eta euskaltzale izatea Xiberoan?
Bai eta ez... Ene ingurune hurbilean bai: senideak euskaldunak izanki, aita-amek ikastolaren hautua ere argiki egina zuten guretako. Baina fite ohartu nintzen Xiberun bi mundu – bederen – bazirela: euskaraz zekitenak, eta ez zekitenak. Ene haur denboran, ez zen ikastolara joatea normaltzat ikusia, baina ni baino 14 urtez gazteago den ahizparentzat, bai. Nik behar izaten nuen esplikatu ikastola zer zen, lagunek hainbat aurreiritzi entzuten baitzuten etxean... Problema ez zen baitezpada euskara: ikastola gauza politikoei lotzen zen, eta haur batek erran zidan behin bonbak egiten genituela gure eskolan. Eta nik, ez nekien bonba ere zer zen! Oroit naiz ikastolako helduengana joanik, bonba zer ote zen galdezka...
Xiberoak badu kultura berezia euskaraz: kantuetan, maskaradetan, eta bere heinean, pastoralan... Nola bizi izan duzu giro hori?
Lehenik, azpimarratu nahi dut ene herria Pettarra gunean dela: Biarnotik aski hurbil, Mauleko industria-mundutik ere bai; euskara galdu da Xiberoko beste eremuetan baino goizago. Jadanik, ene aitañiren garaiko, euskaraz gain frantsesa entzuten zen, eta gaztelera edo portugesa bezalako hizkuntzak ere bai. Mundu anitz bazen hor, paraleloak kasik, hasteko batzuetan sekula gurutzatzen ez zirenak. Beraz bai, ni kantuz goizik hasi naiz euskaraz aita-amekin lehenik, ama eta osabekin bereziki, amama ahantzi gabe... Kantu eta bertso zaharretan murgilduak bezala ginen, naturalki, bai-eta lanean ari ginelarik ere, edo elkarrekin biltzean. Hori, Etxekopar familian hala zen!
Eta Camus eskualdean?
Aitañi eta amañi euskaldunak, baina haurrei ez transmititu. Gure aitak hemezortzi urtetan ikastea erabaki zuen... Burasoek ez zuten hautu hori konprenitu, ez-eta gero, gu ikastolan ezartzea. Denborak egin du bere lana, eta pentsu dut gu handituz bezala egin dutela bide. Hasteko, aitañi oraindik hor baitugu – 95 urte ditu – erran nezake ahizpek eta nik, beste haur ttipiei konparatuz, harreman desberdina dugula harekin, hizkuntza hori partekatzen baitugu.
Erran duzu euskaraz dakitenak eta ez zekitenak badirela... Hori baino konplexuagoa ere daiteke afera, euskaraz dakitenek ez transmititzeko bidea hartzen dutelarik... Horrek nola girotzen du Xiberoa?
Eni frustrazio anitz eragiten dit horrek, ttipidanik... Sabeleko minak! “Egün hun!” ttipi bat errateko beldurrez hor... Ez da erraza! Euskaldunek beti kasu egin behar, bestea ez frustratzea... Baina guhaurren frustrazioei aski inportantzia eman gabe! Batzuek normal bizi dute hori, baina eni, akigarri zait. Partikulazki badakizularik zenbat jendek ulertzen duen euskara, eta ustez baino gehiago ere mintzatzeko gai dela. Baina ber denboran, iduritzen zait gauzak kanbiatzen eta lasaitzen ari direla.
Nondik dituzu susmo baikor horiek?
Pettarrako haur denborako lagunak beren seme-alabekin euskaraz ari dira gaur. Estatu Batuetatik sartu nintzelarik, harritu ninduen horrek! Beti gordea izana zuten euskaraz bazekitela: etxetik kanpo ez ziren ari. Ikusten duzu frustrazio zerbait bazela hor, haiendako atxikitzen baitzuten etxeko mintzaira...
Ez dea frustrazio hori besta giroan kanporatzen, euskaraz kantuz orroaz arizanez, edo konfidentziak belarri xilora eginez?
Eta maskaradetan! Hor, kodigoa euskaraz da: konprenitu behar duzu gutienez, edo publikoarekin hartu-emanak ere euskaraz dira, inprobisatuak ere direlarik. Belaunaldi gazteek harritzen naute, zenbat dakiten ikusten dudalarik! Beraz badira hitzordu zenbait non euskaraz aritzea aizu den... Hatsa hartzen ahal dugu euskaraz, eta on da!
Aurtengo pastoralak eman du zer erran: frantsesez idatzia lehenik, eta euskarara itzulia. Nola bizi izan duzu?
Ez nuen dudarik euskarara itzuliko zutela. Ene beldurra zen frantsesezko testua euskarazkoa baino aberatsagoa izanen zela. Eta emanaldiaren ondotik, ikusi dut itzultzaileek lan ederra egina zutela. Hala ere, ez dugu hipokritak izan behar: badakigu euskararen egoera zertan den Xiberoan, aktürren erdiak baino gehiagok euskaraz ez dakiela hain segur ere. Orduan, pastorala lehenik frantsesez idaztea, beheruntz ari garelako seinale bat izan daitekeelako beldurra ere bada. Orain arte, hein bat ez genuela pasatua, eta hori eginez geroz, anitz gauzei atea zabaltzen ahal daitekeela. Biarnoan, izan dira pastoralak frantsesez eta biarnesez... Mementoan, euskararen hegemonia ez da zalantzan emana Xiberoan, bozak ere biziki fite altxatzen baitira.
Euskararen Erakunde Publikotik, gauzak baikorki aldatzen ikusten dituzu?
Uzkurtasun geroz-eta gutiago sentitzen dut lantzen ditudan bi ataletan: helduen euskalduntzea eta argitalpena. Geroz-eta jende gehiagok euskara ikasten du, eta zenbaki positiboak ari dira agertzen, nahiz-eta oraindik bide anitz den egiteko ezagutza mailan... Batez ere hiztun osoak nahi baditugu. Horretarako ere da argitalpenarena garrantzitsua, liburutegiek ere euskarazko eskaintza bat ukan dezaten, eta irakurketari lotzeko kate bat bermatua izan dadin. Baina oro-har, sentimendu geroz-eta positiboagoa da euskararekiko, funtsezkoa dena.
Eta euskal emigrazioa, zer sentimenduri lotzen da orokorki Xiberoan?
Oro-har Euskal Herrian, emigrazioa desterru bati lotzen zaio. Joaten zirela, zaila zela erabaki horren hartzea, eta behin kanpoan izanik ere bai, kasik egunero oihukatzen zutela amalurraren mentsa. Gure ahozko tradizioan islatzen da desterruaren sentimendua. Xiberoko kantu gehienak melankolikoak dira, eta ederrenak, biziki tristeak! Ez hitzak bakarrik: doinuak ere bai...
Zer ondorio sozial, psikologiko... ukan du emigrazioak Xiberoan?
Puntu nagusi bat azpimarratu beharko banu, emigrazio-katearena litzateke. Familia bateko pare bat kide joaten baziren, usu gutunak igortzen zituzten sortetxera, eta ondorioz, sorterrian gelditu senideen imaginarioan, izigarri hurbil ziren Kalifornia edo Argentina. Harreman horretatik segitzen zuten herritik joaten. Uste dut utzi behar dugula pentsatzen gure emigranteak pasiboak zirela. Opzio ezberdinak bazituzten: apez edo serora izatea, premu zen norbaitekin ezkontzea, Mauleko espartingintzako fabrika batean langile bilakatzea... Hurbil, kilometro gutitan... Baina erabakitzen zuten itsasoaren beste puntara joatea.
Zuk aipatu emigrazio-katearen eraginez...
Hori da. Amerika ez zuten ezagutzen, baina familiaren segurtamena bazuten han. Eta Maulen, ez zuten behar bada nehor ere!
Ahantzi gabe emigrazioaren egituraketa...
Biziki ontsa antolatua zen. Emigrazio-agenteak baziren, etxeetara joaten zirenak, publizitateak ematen zituztenak egunkarietan. Horrek ere errazten zuen herritik joatea. Agente horiek berek dirua aitzinatzen ahal zuten, eta emigranteak berantago itzultzen zion. Amerikako familiak ere ordaintzen ahal zuen bidaia, edo sorterrikoak ere berdin. Emigratzeko sosa biltzeko aukera bazen Euskal Herrian: ez zen Irlandan bezala, non jendea gosez hiltzen zen, potato famine delakoaren garaian. Gureak, joateko erabaki horren jabe ziren.
Hala ere, behin Euskal Herrira itzuli nahian, gertatu izan da sortetxeko ateak hetsiak izatea...
Edo emigranteek berek sortetxeari ateak hestea. Fortuna egiteko ideiez joaten ziren, eta ez beti lortzen. Desohorea zitzaielakoan, ez ziren itzultzen. Eta emigrantearen sindromea ere kontutan hartu behar da: badakizu nongoa zaren, baina hainbat urte beste toki batean bizi izan ondoan, galdua izan zaitezke... Bai zure buruan, bai zure herrian, denboraren medioz gauzak anitz aldatu baitira.
Zuk urte andana bat pasatu duzu Estatu Batuetan, eta segitzen duzu erregularki joaten: nolako euskal jendea topatzen duzu han?
Estatu Batuetan, azken emigrante-belaunaldiko jende anitz bada oraindik. Gehienak 1960 hamarkadan joanik, oraindik trenpean den jendea ikusten da, beren haurrak, eta arrahaurrak. Beraz, hango euskal bestetan, ikusten dituzu fortuna handia egin dutenak, baina gehiengoak bizi xumea egina du: ontsa bizi dira. Gero, baziren miserian zirenak, eta horiek, ez ziren diasporaren bestetara hurbiltzen: lehenik, dirua behar delako horrelako ekitaldietan (bidea eta besta egiteko), eta, bistan dena, ahalgez. Badakit Marcel Tillous apeza joaten zitzaiela, eta beste lagun batzuk ere bai, oro-har bakardadean bizi baitziren.
Nolaz halakatu dira?
Badakizu, batzuetan eritasun bat aski da: Estatu Batuetan, artatzea biziki garesti ateratzen da, maleruski. Beste batzuek, zuten diru porroska kasinoetan galdu dute. 2008ko krisiak ere eragin handia ukan du.
Euskal artzainik ez duzu, beraz, ikusi...
Ez aktibitatean, ez. Horiek, aita Adrien Gaxitegik ditu ikusi eta ikertu, 1950. hamarkadan. Euskal artzainen estereotipoa ez da nonahitik heldu, hala ere: garai batez, Estatu Batuetako mendebaldeko artzain guziak euskaldunak ziren. Baina ez ziren euskaldun guziak artzain... Euskal emigrazioaren gaian, anitzetan emazteak ahanzten ditugu, adibidez.
Ez dira batere aipatuak...
Preseski, horri loturik, kongresu bat iraganen da urria hondarrean, Baionan, Eusko Ikaskuntzak eta unibertsitateak antolaturik, eta bertan mintzaldi bat eman beharra dut: “L’émigration basque se conjugue aussi au féminin” (Euskal emigrazioa femininoan ere jokatzen da) izenburua eman diot. Ohartu gabe baztertu ditugu emazteak euskal emigrazioaren historian. Euskal Herritik, gizon baino emazte gutiago ere joan baitzen. Maleruski, mugimendua kuantifikatzea biziki zaila da.
Ofizio desberdinak, bizipen desberdinak?
Artzain mundu gogorrean, usu gertatu da gizonak beti ardietan zirela, eta emazteak etxeari lotu lanen egiten, artzain anitzendako janaria prestatzen, aldi berean familia altxatzen. Edo, mendia utzirik, hiri batean instalatzeko, gizona kanpoan lanean, ingelesa ikasirik, integraturik, emazteak ez zuelarik hizkuntza hori menperatzen: heldu batendako, zaila da haurretatik pasatzea sozialki indartsuena den hizkuntza ikasteko. Bakarrik joan zirenak ere izan dira: zerbitzari ostatuetan, haurtzaintzan... Oroitzen naiz euskal emazte batek erranik beti senarraren ikustera jiten zitzaizkiola, emigrazio-lekukotasun bila... Eta ez diotela sekula hari galderarik pausatu, alta gizona bezal-bezala utzia zuelarik sorterria, bakar-bakarrik joanik!
Joateko hautu hori, gizonena bezain argia izan zaie, ala haiek baino aukera gutiago zuten hemen egoteko?
Karrakatzen dugularik, ikaragarri da ikustea zenbat emazte joan zen Bordele edo Parisera. Gero, egia da artzainena zehazki antolatua zela, eta, ondorioz, masiboagoa. Baina hemengo neska gazte anitz joan da Amerikako oseba baten haurren zaintzera, adibidez. Edo, dirua eginik, ostatua ireki zuen senide batendako zerbitzari-lanetan aritzera. Eta gero anitz han egon dira.
Zuk ere, urte andana bat han pasaturik, ukan dukezu egoteko hautuaren galdera...
Bai. Ontsa nintzen han, ikasle lehenik eta langile gero, Euskal Ikerketa Zentroan. Euskal emigrante batekin solasean ari nintzela behin, besta batean, hasi zitzaidan galdegiten noiztik Estatu Batuetan nenbilen, eta abar. Nik bost urte han nintzela, eta noizbait sartzeko ideia banuela, jakin gabe noiz... Eta bota zidan: “Badu 50 urte hori erraten dudala, eta ez naiz sekulan sartu!”. Anitz gauza konprenitu nuen hor: sartzeko erabakia zinez kontzienteki hartzen zela. Gero, balentria batek ere pusatu ninduen Estatu Batuetatik kanpo: bisarekin problema bat ukan nuen. Norbaitek denuntziatu ninduen FBI-en eta dena... Drole izan zen afera! Euskal Herritik oporretara itzultzean, Salt Lake Cityko aireportuan erran zidaten ez nindutela uzten ahal sartzera, bisa ezeztatua baitzidaten. Eta horrela nuen berriz Pariseko bidea hartu! Ezin ene lanera, hango ene bizitzara berriz itzul... Frantziako autoritateek lagundu ninduten bisa berria ukaiten, eta horrela nuen Renoko ene lan-kontratua bukatu. Iaz arte, ez nintzen Estatu Batuetan berriz sartzen ahal aireportuan luzaz galdezketatua izan gabe.
Beti Estatu Batuetara joateko beharra duzu?
Uste dut ezetz erranen banu, gezurra litzatekeela. Sei urtez han egonik, ene ikerketetan segitzen dut, eta ikertzekoa han dut... Erregularki joatea gustatzen zait, hango lagun minen ikustera. Hango bazterrak ere gustatzen zaizkit, kontrasteez beterik. Bai Euskal Herrian, bai han, bietan etxean sentitzen naiz.
Ororen buru, euskal emigrazioak etenik ukan ote du, ikusiz oraindik ere hainbat gaztek Euskal Herria uzten duela?
Jendea ez da hain masiboki joaten, baina emigratzen segitzen du. Emigrazio masiboaren faseari konparatuz, emigranteen perfila ezberdina da: usaian ikasketak egin dituen jendea da, eta ikastera edo lan jakin baten hartzera doazte. Emigrazio masibo denboran, jende ainitz zonalde ruraletara joan bazen, eta lurrari lotu lanetan ari izan, gaur egun jende gehiena hiri handieetara doa: New York, Paris... Eta tradizionalki euskaldunik errezibitu ez duten hiri zonbaitetara ere euskaldunak joaten dira orai: Erroma, Berlin, Shangai... Gaur egungo emigrazio-fenomenoa beste puntu batek ere ezberdintzen du, aitzinekoarekin: etxetik joateko trauma ez da beharbada hain handia egungo garraioen garapenarekin (hegazkina), eta teknologia berrien laguntzarekin (internet).
Geroa ikusten ote diozu euskal diaspora egituratuari?
Biziki ontsa antolatua denez, geroa bermatua du. Gero, ikusiko zer eduki izanen den. Ez da berdin euskaldun izatea han eta hemen, ez da berdin euskaldun izatea gaur eta duela 50 urte. Horregatik, euskal nortasunak aipatzea gustatzen zait.
Diasporak landu eduki horretan, eboluziorik ikusi duzu?
Estatu Batuetan, erran daiteke euskara kasik galdua dela familiako transmisioan. Baina ez da sekula hainbeste jende izan euskara ikasten elkarteetako klaseetan. Sei urte arteko hogei bat haur dabiltza Boiseko ikastolan, eta ez denak euskal jatorriko familietakoak, gainera! San Franciscon, frantsesa entzuten da, hango euskal herritarrek frantses eskoletara bideratzen baitituzte haurrak. Gure aitañi-amañikoen belaunaldikoek ez dute, oro-har, euskara familian transmititu Euskal Herrian: hori Amerikan ere hala izan da, nola ez!
Euskaldun izan ala ez: euskal etxeek frontalki tratatzen ote dute gai hori?
Ari dira, batez ere haurrei begira. Aktibitateak antolatzen dituzte, euskaltasun zerbait pizteko xede kontzientez. Udalekuak arrakasta handia du, adibidez: ehun bat haur, euskara doi bat ikasteko, musean, pilotan, dantzan, musikan. Hor dute komunitate izaera azkar sentitzen. Horren ondotik euskaltasuna cool zaielako, erraza zaie gero euskal etxearen mugimenduan sartzea. Gaur egun, euskal komunitateak edozein aitzaki baliatzen du elkartzeko: beisbol partida bat ere bai! Euskaltasuna bizitzeko moldea aldatu da 50 urtez. Lehen, manera pribatuan egiten zen hori. Gaur, plazan da erakutsi nahi, batez ere festibalen bidez.
Harrotasun horrek non du jatorria?
Estatu Batuetako kontestuan. 1960-70 hamarkadan, Black Power mugimendua izan da: Beltz Amerikarren harrotasuna erakusteko griña. Ber denboran, europear jatorriko jendea horren egiten hasi da, euskaldunak barne. 1959an izan zen lehen euskal besta handia, Reno ondoan, publikoari zabaldua: bertako biztanleri osoari erakutsi nahi zen euskal kultura, besta giroan. Horrelakoak biderkatu dira, maiatzetik urrira, kasik astebururo toki desberdinetan.
Uste duzu euskara ikasten duten horiek bertze urrats bat ekartzen ahal ote dutela diasporak landu edukinean? Musetik haratago, euskarazko ahozko zein idatzizko literaturari buruz joanez, adibidez?
Gaur landu euskaltasun horretan, geroz-eta zentzu akademikoa sartzen ari da: euskararen irakaskuntza, konferentziak, zinemaren inguruko lanketa, Euskal Herriaren historia... Bilakaera berria da hori, eta ikusiko nora eramanen den. Renon, 1967tik bada euskal ikergune bat unibertsitatean, eta horren eragina ere sentitzen da: Bakersfielden ere horretan hasi berriak dira, Boise Idahon ere bai, Santa Barbaran talde ttipi bat muntatua da... Ahantzi gabe Etxepare institutoak egiten duen lana: geroz-eta programa gehiago sortzen ari da. Barnetik bizi izan dut horietako baten eraikitzea, eta erran dezaket zinezko zubiak direla. Zubilan hori instituzionalizatzen ari da: Eusko Jaurlaritza eta Euskal Kultur Erakundea bezalako partaideak direlarik, hori argi da.
Hemen aipatu guzitik, erran daiteke, beraz, euskal emigrazioa oroitzapena baino gehiago dela...
Ez dugu ahantzi behar Euskal Herriko historiaren parte inportantea dela. Memoria hori landu behar dugu han, baina hemen ere... baita lan! Aldiz, euskaltasunak han bizirik segitzen baitu, memoria baino gehiago da, bai.
Garrantzitsua da euskal kultura hemendik kanpo bizi dadin?
Euskal diasporarendako da lehenik inportantea. Gero, distantzia pixka bat harturik, erran nezake Euskal Herriarendako ere badukeela garrantzia: bere irudi baikorra ematen da munduan. Eusko Jaurlaritzak ontsa ulertua duela iduritzen zait. Hasteko, euskal elkarteak anitz laguntzen ditu... Puntan, uste dut Euskal Herrian garenondako positibo ere badela horrelako atariak ukaitea lau haizeetan.
