Amaia Hennebutte (1972, Miarritze, Lapurdi) haur literaturan dabil gehienik bidaian, albumetatik ikusgarrietara. Donostia 2016k, Donostia Kulturak eta Euskal kultur erakundeak bultzatzen duten KIMU programaren karietara, formazioari lotu beka bat eskuratu du, haur eta gazteei zuzendu arte eszenikoetan trebatzeko.
Nondik jiten ote zitzaizun, haur denboran, fantasia?
Uste dut hala sortua naizela! Irudimen handikoa izan naiz ttipidanik: ene plazera zen aita-amei ikusgarriak eskaintzea. Sotoan pasatzen nituen asteak horiek prestatzen, sekretupean, eta jostagailuez osaturik zerbait antolatzen nuen. Baina fantasiarena, dudarik gabe aitarengandik ukan dudan zerbait da: artista zen, Arte-Ederrak eginik Parisen, bizitza efemeroa bezain trinkoa eraman zuen zizelkari eta margolari gisa. Gure ama berant ezagutu du: ni sortu naiz aitak 60 urte zituelarik... Garaian, ez zen halakorik egiten! Panorama aski berezian hazia izan naiz, Miarritze burges batean. Atalaian ezagutu dut aita beti, tailerrean, enpresa bat muntatua baitzuen itsas-sorospenari buruz: material andana bat garatu zituen, 20 bat emazte zituelarik langile, horiek hobeki lan egiten omen baitzuten!
Memento bereziak partekatzen ote zituen zurekin?
Bai, aita gutarik biziki hurbila zen. Gazte-gaztea zen buruan, eta goizetan, ohean ipuinak kontatzeko astia hartzen zuen; sekulako fantasia bazuen.
Fantasia errealitatetik eskapatzeko manera ote zitzaizun?
Uste dut baietz... Ni izateko manera bat, hasteko. Ez baitut oraino kontatu ama zer pertsonaia den. Sekulako tokia hartzen zuen etxean: jakintza handikoa, abokata kementsua, autoritarioa. Amak errana egiten genuen: ez nintzen maluros, baina ez dut ikasi nik maite nuena segitzen. Horrek bere alde onak ere ukan ditu: ama gabe, ez nintzen euskalduna izanen. Haurdun zelarik ikasi zuen euskara zerbait, eta Arrangoitzeko ama-ikastolan izan nintzen ikasle, Libe Goñirekin. Lehen Mailan, nahiz-eta eskola frantsesean izan, euskarazko udalekuetara igortzen ninduen amak: hiru aste pasatzen nituen ezagutzen ez nituen toki eta jende artean, guti menperatzen nuen hizkuntza batean! Oroitzapen biziki onak ditut, eta horrela dut euskara atxiki... Lagun euskaldunak ere bainituen urtean zehar.
Nola moldatzen zinen bertze haurrekin?
Biziki xintxoa nintzen: gehiegi! Aita ohartua zen... ttontto aire bat banuela, enpatia sobera. Kezkatzen zen... Baina handitu naiz nehor trabatu gabe. Ikasketetan ere, amak errana egin dut: zuzenbidea, bi urtez Baionan. Beharrik Maritxu Paulus Basurko eta Ur Apalategi Idirin ezagutu nituela: elkarri lotu ginen, eta euskaraz! Amarekiko lehen haustura bat saiatu nuen, Bordelera joanez zuzenbidearen historia ikasteko: han oharturik ez nintzela batere ene munduan (ikaskideak biziki konformistak zitzaizkidan), lizentzia ukan eta kirol-irakasle egitea erabaki nuen, eskandala eraginez etxean! Ikasketa berrietan loriaturik ere, nahiago izan nuen aniztasun bati buruz bideratu, andereño izanez Seaskan.
Hautu argia izan zen?
Bai, eta gainera, nonbait banekien, horrela, ama kontsolatuko zela! Hala ere, euskarazko alfabetizazio eskasia handia sentitu dut irakasle izan naizelarik. Baina euskaraz aritzea haurrekin, proiektuen inguruko pedagogian, zinez loriatu naiz hastapenetik. Hor, Azkaingo ikastolan, talde-profesionaleko gehienak artistak gara!
Liburuari lotu proiektu bereziak dituzue, gainera...
Haur bakoitzak bere liburua badu irakurtzen ikasten duelarik. Hortik, liburu bat egin behar izaten du bakoitzak, eta hartzaile izatetik aktore bilakatzen da. Biziki motibatuak izaten dira, ondotik, edozein gauzetarako. Sekulako autonomia eta garapena eskuratzen dute, eta euskara ez zaie hizkuntza akademikoa soilik.
Balio erantsi hori eskaintzea garrantzitsua da, hizkuntza minorizatuan murgildua delarik?
Funtsezkoa da. Talde-lana gabe ere, eta bide horretan biltzen diren baloreak gabe, zaila zaie ahozkotasuna garatzea. Eta inportantea zait proiektu bat hastetik buru eraman dezaten: horretan jalgitzen zaien irudimena, harrigarria da.
Ez dukezu aukera huts egin ipuin zenbaiten esperimentatzeko...
Maiz haurrek dizkidate ipuinak eskaini. Ene lehen albuma, Pantxo saguarena, hala izan zen: Garaziko ikasle batek, hizkuntza-ariketa soil batean, istorioaren hastapena asmatu zuen. Bazen behin sagu bat, gehiegi jaten zuen, eta ez zen gehiago bere xiloan sartzen ahal. Hortik dut nik hari horri tiraka segitu. Eta maiz, haurren oharrak ditut sartzen ipuinetan.
Albumak zer ekartzen dio haurrari?
Ipuin bat kontatu eta anitz gustatzen bazaie, atxikimendu berezia sortzen zaie, luzaz iraunen zaiotena. Horrez gain, albumak bere irudiekin dakarrena da haurraren lehen esperientzia ikusle gisa: isilik egon, arreta atxiki, eta zerbait segi. Beren irudimenarekin gara dezaketen zerbait ere bada. Gero, hizkuntza ere elikatzen dute, baita esku-lana. Ilustrazioetatik abiatuz, beraiek ere kolaketak eta margotzeak egin ditzakete: lehen urratsa da haurrei ulerrarazteko beraiek ere ipuinak sortzen ahal dituztela. Eta biziki finak agertzen dira...
Ilustrazioek, irudimena bultzatzen ala murrizten dute?
Dependitzen du adinak, helburuak... Dena ongi zait: libururik gabe istorio bat kontatzea ere, bikaina da! Entzumena lantzen dute, eta heien filmak egiten buruan... Aldiz, nahi baduzu haurrek liburu bat berenganatzea, bisuala funtsezkoa da. Bide horretatik erakarriak izanen dira, irakurtzen jakin ala ez.
Ipuinak ba ote du ekarpen sozialik haurrarendako?
1960. hamarkada arte, idatzizko haur literaturan dena eder, polit, arros zen... Hori dena aldatu da: gaur egun bizi ditzakegun kezkak ere tratatzen dira ipuinetan. Haur bat triste, ama bat ez uros bere familian... Haurrak ohartzen dira horrelakoak ere bizitzen dituztela... Pentsatzen dut konfrontazio horren bidez, garatzen ere direla.
Joko/jolas batzuk klasikoak diren bezala, ipuin batzuk ere halakatzen dira belaunaldiz belaunaldi: nolaz ote?
Banaki... Lehen arrazoia daiteke ipuin biziki onak direla. Gero, badukete mitoekin lotura bat, gure lotsekin ere bai... Haurrek maite dute beldurrari konfrontatuak izatea. Ipuinek erantzunak ekartzen dizkigute, eta, oraitan aipatzen genuena, hainbat gauza gainditzen laguntzen gaituzte: urrunago joaten. Baina suposatzen dut burasoek ere badutela beren eragina transmisioaren soka luze horretan: ipuin klasiko horiek gogoz badazkite, edo horien liburuak eguneraturik topatzean, beren haurrentzat, lilura berezi bat ukanen dute...
Idazterakoan, kasu egiten ote duzu elementu horiei?
Batere! Egia errateko, ez naiz hain teoriazalea ipuinei doakienez... "Tilt" batzuetatik abiatzen naiz kasik beti, erakargarriak zaizkidan ideia edo formetatik. Hala ere, badakit haurrek beldurra maite dutela, eta horregatik dut Otso sortu. Baina ez dut gogoetatzen zerk funtzionatuko duen ala ez: ez dakizu sekula, eta ez dut hori xedea. Hari muturrei tiraka naiz gustukoenik sentitzen. Alde horretatik, ez naiz batere profesionala: norbait heldu bazait galdeginez gai zehatz bati buruz idatzi beharko nukeela, ez dakit gai nintzatekeenez. Instintiboki ari naiz... ene burua entzuten ikasten ari bainaiz! Segur bainaiz intimoa aipatzean, unibertsala dela jorratzen.
Denak sortzaile izan gaitezkeelakoan zaude, beraz?
Nornahi izan daiteke artista: mitifikatzen dira idazle edo ilustratzaile batzuk, baina pertsona arruntak dira, noizbait idazten edo ekoizten ausartu direnak. Baionako eskola batera ekarrarazi ninduten behin, eta ni gelan sartzean, ikasle bat harritu zen: “Hau da? Baina ez da zaharra!”. Zoaz jakitera zer irudi zuen idazleez! Horren lehen arrazoia da haurrek ez dituztela aski gurutzatzen. Baina denek badugu zerbait errateko: barnetik heldu denak badu oihartzuna besteengan.
Preseski, goazen kolektiboa jorratzera: haurren idatzizko euskal ipuingintza garatzen ari, baina osagarri onean ote da?
Badakit ez dutela aski saltzen. Berriki ezagutu dut Pello Elzaburu Pamiela argitaletxekoa: badu bulta bat haur literaturan hasiak direla, Kalandraka proiektuaren inguruan. Bildu dira katalanak, euskaldunak, galiziarrak, munduko haur literaturako obra ezagutuen eskubideak errazago erosteko, eta bakoitzak bere hizkuntzara itzultzeko. Jakin behar da albuma baten ekoiztea biziki garesti dela. Baina bertze populuetako ordezkariak harriturik gelditzen omen da nolaz Hego Euskal Herrian ez den albuma gehiago saltzen. Euskarak sekulako garapena izan du eskoletan, baina Pamiela doi-doi heltzen da 350 bat albuma saltzen urtean...
Zer da horren arrazoia?
Hegoaldean, albuma ez da batere garatua. Donostiako Galtzagorri elkartea harritua zen Ipar Euskal Herrian zenbat erabiltzen dugun. Frantziaren eragin zuzena dela azaltzen nioten, sekulako album aberastasuna baita han. Hego Euskal Herrian, hamabortz urteren beranta badute: irakasleek ez dituzte ttipitan ezagutu, eta gaur egun, ez dira horretara formatuak... Aski uniformalak dira alde horretatik. Gainera, egia da aski garesti dela albuma baten erostea... Burasoek eguberriz oparituko dute bat, baina gehiago ez.
Nondik dator Hegoaldeko uniformizazio hori?
Pentsatzen dut ekonomiatik heldu zaiela: ilustrazioak ordenagailuz egin, tinta sartu, inprimatu... Ez da esku-lanari lehentasunik eman orain arte. Baina ilustratzaile gazteak, Maite Gurrutxaga bezalakoak, badira uniformizatze horretatik ateratzen ari direnak, eta aniztasun gehiago eskaintzen ari direnak. Ildo horretatik, Hegoaldean, Pirritxek eta Porrotxek toki handia hartzen dute: ongi da zerbait masibo izatea, Euskal Herriak behar du horretatik ere edan. Baina hori baizik ez delarik, euskarazko sorkuntzaren itzulia fite egina da, eta bere arriskuak ere baditu. Arte-sentsibilizazioari, aniztasunari irekiak izan behar dute haurrek, horiek eskaintzen duten hurbiltasuna eta eskuragarritasuna baitezpadakoak baitira.
Bada bertze arazo bat hor: Iparraldeko idazleak guti ezagutuak direla Hegoaldean...
Arazo hori pausatua izan da berriki, Pirineo Atlantikoetako departamenduak antolatu topaketa batean: Hegoaldeko argitaletxekoak han ziren, eta baieztatzen zuten Iparraldeko idazleak eta liburuak ez zirela ezagutuak, banatuak, baliatuak... Baina hor ere, Elkar bezalako argitaletxeak alimaleko tokia hartzen du: aniztasunari bide eginarazteko, zaila da. Alta, Iparraldean badira entsegu politak: Gatuzain, Ikas, ZTK...
Aurreiritziak ez ote diren hor, ulermenari lotuak bertzeak bertze...
Eta guk, ulertzen dugu horiek idatzitakoa? Irringarria da, zeren-eta aldi berean anitz maite gaituzte, gure euskara, gure obrak, gure proposamenak... baina oztopoak jartzen ditugu gure artean, antolaketa ekonomikotik hasiz. Ez dut uste ulermena arazoa denik albuma baten kasuan: lau lerro dira orrialdeka... Aldiz, gazteen eleberrietan, gure haurrek lanketa berezia behar izaten dute ulermenaren aldetik, obra gehienak Hegoaldetik heldu baitira. Baina behin lan hori egin-eta, jartzen dira.
Iparraldean, hutsune bat bada gazte-eleberrien arloan?
Izugarria! Albumak garatu dira hemen: segi dezatela... Baina gazteen eleberrien arloan, balitzateke egitekoa... Gutienez klasiko batzuk euskarara itzuli... Jadanik badira Roald Dahlenak, guk Daniel Pennacen Otsoaren Begia lantzen dugu ikasleekin... Frantsesez egiten ahalko lukete, baina liburu hori hain da ona, non horrelako obra bat euskaraz biziaraztea biziki inportantea zaidan. Hala ere, hori baino gehiago, euskal sortzaileak behar ditugu hemen. Ez zaizkit hain ongi atera Hegoaldekoak, ikasleekin, salbu Bernardo Atxaga eta Mariasun Landa... Orduan hemengo batzuen pusatzen hasia naiz, Maddi Zubeldia bezala... Segur naiz Iparraldeko idazleak Hegoaldean ere heda daitezkeela. Jendea gehiago ausartzen ahalko balitz argitaratzen... Alta, anitzek idazten dute beren txokoan.
Iparraldeko bi izan zarete EKE-k eta Donostia 2016k bultzatu KIMU programan hautatuak...
Ander Fernandez eta ni, bai, Ainara Gurrutxaga eta Eneritz Zeberiorekin batera. Prozesua aski berezia izan da, proiektuak idazteaz gain, ahozko bat ere pasatu behar izan baitugu beka eskuratzeko. Eta, lehen erran bezala, ez dut nik batere teorizatua ene obraren ingurukoa, eragina... Hala ere, biziki ongi pasatu da, eta hartua izan naiz. Bakoitzak 5 000 euroko diru-laguntza bat ukan du: erdia gure beharren arabera formatzeko baliatzekoa da, 2.000 euro festibaletan ibiltzeko, eta 500 euro zerbait aurkezteko programaren partaideei. Uste dut lauek elkarrekin sortuko dugula pieza bat, aski sinplea.
Zein festibaletan ibili zara?
Oloroeko Jeliotte espazioan, Bordeleko "Sur un petit nuage" festibalean, Mulhouseko "Momix" jaialdian... Eta uztailean, lauak joanen gara Birmingham Festera, konpainia ezagunekin antolatu elkartzera. Sekulako murgiltzea izan da enetzat. Adibidez, Momixen 14 ikusgarri ikusi ditut hiru egunez! Eta komunikazioan, programatzaileekin anitz ibili naiz... Ahantzi gabe anitz partekatu dugula gu lauen artean, Ipar eta Hego Euskal Herriaren arteko zubiak aipatuz. Bi sistemak ezagutzeko parada izan da, baita harrera desberdinak haurrekiko...
Ez da berdin jokatzen haurrekin?
Batere! Hegoaldean, haurrak ez dituzte prestatzen ikusgarri bat aitzin: gauza masiboak egin ohi dituzte, eta hor konpon. Alta, arte sentsibilizazio-lana beharrezkoa da, artista eskolara jinaraztea, trukatzea, denborarena ongi menperatu eta mugatzea... Abstrakzioa guti lantzen dute Hegoaldeko haurrekin; alta, segur naiz funtzionatuko lukeela. Hor ikusi dugu bazela Euskal Herri mailan zerbait egitekoa. Badakigu nola antzerki konpainia batzuek bide bat zabaldu duten, Errautsak eta Hamlet bezalako lanekin. Jakin ere behar da programatzaileek zer igurikatzen duten... Nahiz-eta ez dudan ene arima galdu nahi! Baina Hegoaldera buruz jauzi bat egin nahiko nukeela argi dut, oraindik ametsa izanik ere.
Abstrakzioa lantzea, haur ttipiekin, zer heinetaraino da egingarri?
Kiribil gure konpainia nahiko nuke horretara dedikatu... haurtzaindegietatik hasiz! Hor egin izan ditudan esperientziak, magikoak atera dira! Haurrak ez dira oraino "kutsatuak"... Ama-eskolan, aski da tindarekin lan egitea, eta batzuk hasiko dira halako oharrekin: "Zikina da! Ez da aizu! Dena garbitu beharko da, ondotik!". Le fil rouge konpainiakoek erran didate helduei plazer egiteko botatzen dituzeta horrelakoak! Haurtzaindegian, ez da sekula hori gertatzen. Maulekoan egin dugu esperientzia bat, ñiñien gelan: hogei minutuz egon gara han, gauza ezin abstraktuarekin, tresna gutirekin, eta eskuzabaltasun bat ukan dugu haien partetik! Harrigarria izan da horien gaitasuna. Horregatik, ez genuke sobera murriztu behar gure abstrakzioa: biziki inportantea da gure izpiritu-irekidura elikatzeko bidean.
